Leesfragment: Andrea Bajani: ‘Een goede roman tilt je op uit het heden.’

Toen van Andrea Bajani (Rome, 1975) begin 2010 de eerste roman in het Nederlands verscheen, werd hij warm onthaald door de pers. Wie houdt dan stand (Se consideri le colpe, 2007; zie ook onze voorpublicatie) is een ingetogen verhaal over een zoon die naar Roemenië reist om de verbroken relatie met zijn moeder, die inmiddels overleden is, te overdenken.

Afgelopen weekend was Bajani in Nederland voor de promotie van zijn nieuwste roman De belofte (Ogni promessa, 2010). Hierin trekt hoofdpersoon Pietro nog verder naar het oosten, naar Rossosj (Rusland) waar zijn opa tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft gevochten. Bajani roept in deze zeer eigentijdse roman talloze vragen op over de verstarde manier waarop we omgaan met het verleden en met de mensen om ons heen. Karlijn de Winter sprak met hem.

Wat is precies de reden dat u in De belofte terugkeert naar de Tweede Wereldoorlog?

De roman gaat meer over het heden dan over de Tweede Wereldoorlog. Pietro, die leeft in 2011, samen met zijn vriendin een toekomst opbouwen. Ze proberen een kind te krijgen, maar zijn vriendin wordt maar niet zwanger. Het is of de deur naar de toekomst zich niet wil openen. Dat is voor Pietro de aanleiding om te achterhalen waar zijn familie vandaan komt. Je hebt het verleden nodig om je toekomst in te kunnen richten.

In de huidige maatschappij leven we alleen in het nu, we kijken niet verder dan de dag van morgen. Het verleden en de toekomst zijn uitgeschakeld, net als een horloge dat stilstaat. Je zou dat horloge weer moeten opwinden. Van een horloge dat je opwindt, moet je het mechaniekje eerst terugdraaien. Dat is wat Pietro in dit boek probeert te doen: de tijd in gang zetten door terug te kijken. Zo werkt het ook met, bijvoorbeeld, wijn. Als je gaat achterhalen welke weg die heeft afgelegd, van de wijnranken in Toscane tot het glas op jouw tafel, kun je er meer, en langduriger van genieten.

De Tweede Wereldoorlog heeft in de Twintigste Eeuw de belangrijkste markering aangebracht. Er is een ‘voor’ en een ‘na’ de oorlog. Het is moeilijk voor een generatie die de oorlog niet heeft meegemaakt, te communiceren met een generatie die deze wel heeft meegemaakt. Maar het is belangrijk om over die barrière heen te stappen, en je open te stellen voor de herinneringen van de vorige generatie.

Is de reis naar Rusland voor Pietro een manier om te begrijpen wat zijn opa heeft meegemaakt?

Pietro beseft heel goed dat hij in Rusland niets van de Tweede Wereldoorlog terug zal vinden. Hij is intelligent genoeg – dat weet ik, want ik heb twee jaar met hem samengeleefd. De enige reden van de reis is om zichzelf in beweging te zetten. Wanneer ik aan het schrijven ben en ik kom niet meer verder, ga ik ook wandelen. Het is of lichaamsbeweging ook je geest losmaakt.

Het verhaal speelt zich af in de zomervakantie, in die leegte tussen het oude en het nieuwe schooljaar [Pietro is leerkracht, KdW]. Het is net of Pietro in een windstilte terecht is gekomen. Die windstilte, dat is iets dat Joseph Conrad in boeken als The Shadow Line en Heart of Darkness heel goed weet te verbeelden. Als het midden op zee niet waait kan een boot zich niet meer voortbewegen. Je ziet alleen de horizon, overal. Er is geen vaste grond en er is geen richting. De tijd bestaat niet meer.

Voor Pietro voelt het precies zo. Zijn toekomst is uit elkaar gevallen, nu hij beseft dat hij geen kinderen kan krijgen. Er is ook geen verleden. Want de traumatische ervaringen van zijn opa in de Tweede Wereldoorlog, die ook de jeugd van zijn moeder hebben getekend, was iets waar nooit over gepraat mocht worden. Door de reis naar Rusland te maken en zich voor het verleden open te stellen, kan Pietro zich weer met zijn toekomst bezighouden.

U geeft aan dat we te veel leven in het nu. In een artikel heeft u geschreven over de ‘dictatuur van het nu’. Biedt literatuur volgens u de mogelijkheid hieraan te ontsnappen?

Van de Ilias en de Odyssee tot moderne romans, ze vertellen allemaal een verhaal, een geschiedenis van de maatschappij. Literatuur kijkt verder terug en verder vooruit dan we gewend zijn. Als lezer geef je ook altijd iets van jezelf mee in het boek. Wanneer Anna Karenina onder een trein terechtkomt, doet dat verdriet. Het zijn jouw emoties die je in het boek legt. Op die manier kan een boek iets blijvends achterlaten.

Tegenwoordig gaat het bij boeken echter steeds meer om het directe effect. Alsof het een gadget is als een tas of een iPod. Het heeft waarschijnlijk veel te maken met de hoge omloopsnelheid in boekhandels. Er verschijnen allerlei actuele romans die het heden ‘registreren’. Natuurlijk is het heden ook belangrijk, maar dat komt en gaat. Veel populaire literatuur druist in tegen wat boeken eigenlijk moeten doen: de tijd uitsmeren, en zich grote vragen stellen over leven en dood. Boeken moeten lezers aan het wankelen brengen. De lezers waar ik voor schrijf, willen deze uitdaging aangaan.

Die grote vragen van het leven, daar hebben uw personages ook moeite mee. Ze slagen er niet in met elkaar te praten over zaken die echt belangrijk zijn. Is het een probleem van deze tijd?

We leven in een paradoxale wereld. We zijn constant aan het praten: de hele dag door sturen we elkaar berichtjes via Facebook, mail en sms. Toch zijn we bang om belangrijke dingen tegen elkaar te zeggen.

Als je een toekomst wilt opbouwen, of het nu binnen je familie is of op maatschappelijk vlak, is het belangrijk daarover met anderen van gedachten te wisselen. Alleen dan kom je vooruit. Maar vaak durven we dat niet. We zijn bang om iemand pijn te doen of ruzie te maken. Als je – binnen een relatie bijvoorbeeld – belangrijke zaken met elkaar bespreekt, kun je een brug slaan naar de toekomst. Soms moet je moeilijke momenten doorstaan, voor er zich iets nieuws kan ontwikkelen. Wanneer je niets zegt, blijf je in dezelfde situatie hangen.

Veel mensen zijn eenzaam en angstig. Om ons ergens aan vast te kunnen grijpen gaan we winkelen, kopen we een nieuwe tas of een nieuwe iPod. Maar in wezen verandert er niets.

Kan een goede roman hierbij helpen?

We leven in een tijd waarin weinig vragen worden gesteld. Je behoeftes worden al bevredigd voor je ze hebt kunnen uitspreken. Marketing geeft antwoord op vragen waarvan je nog niet eens wist dat je ze had. Literatuur doet precies het tegenovergestelde. Een roman roept vragen op, en wanneer je leest ga je je daarin verdiepen. Bovendien: gedurende de vier, vijf uren dat je een boek aan het lezen bent, kun je niets consumeren. Bevrediging komt niet van een externe prikkel, maar van wat er binnen in je gebeurt. Lezen activeert je geest en biedt op die manier een tegenwicht aan het consumentisme.

U werkt veel met jongeren. U bezoekt scholen en bent voor uw boek Domani niente scuola (‘Morgen geen school’) ook meegegaan met schoolreisjes. Is er iets dat u jongeren wilt meegeven?

Ik vind het erg leuk om met jongeren om te gaan. Het mooie van de puberteit is dat je nog alle kanten op kunt. Maar er is ook de angst dat het allemaal niets wordt. Dat gevoel maakt onrustig. Je bent nog zoekende. Werken met jongeren is verrijkend, zoals het verrijkend is om te werken met iedereen die anders is dan jij, omdat het je een nieuwe kijk geeft op het leven.

Aan de andere kant wil ik jongeren ook helpen in die zoektocht. Er wordt nog te vaak gedacht dat literatuur, cultuur in het algemeen, alles te maken heeft met eruditie. Maar het gaat niet om concepten en begrippen. Cultura is afgeleid van coltivare [‘telen’ of ‘bewerken’ in het Italiaans, KdW]. Cultuur is het bewerken van een akker, en die akker dat ben jij. Een bewerkte akker is prachtig, vol kleuren en geuren.

Ik vind niet dat jongeren moeten lezen om te lezen. Boeren zullen ook niet allemaal lezen, maar kennen toch een grote rijkdom. Zij beleven de tijd, zij weten hoe je aan het heden kunt ontsnappen. Als je wijn drinkt, draagt die de geschiedenis van de aarde waar die vandaan komt met zich mee. Het verleden werkt in op het heden, en dat werkt door in de toekomst. Dat merk je op de akkers, dat merk je in de literatuur. Dat verloop van de tijd, dat is wat ik jongeren wil doen voelen.