Leesfragment: Constantinopel-congres

Zaterdag 31 oktober organiseren Stichting Zenobia, het Nederlands Klassiek Verbond, Ex Oriente Lux, de Universiteit van Amsterdam en de Vrije Universiteit Amsterdam het Constantinopel-congres in De Rode Hoed, met bijdragen over de geschiedenis en archeologie van het vierde-eeuwse stadje Byzantium tot de grootse hoofdstad Constantinopel, over literatuur en overdracht van de klassieken, over religie en kunst. Voor meer informatie, zie de website van de Stichting Zenobia. Vannacht mogen we al een deel van de bijdrage van hoogleraar Griekse Taal- en Letterkunde Gerard Boter voorpubliceren, over de rol van Constantinopel in de overlevering van Griekse teksten zoals Plato's Politeia. Verder hebben we enkele boekentips opgenomen.

Het programma van zaterdag bestaat uit:

Ochtend: van de Oudheid tot de 4e kruistocht (324 - 1204)

10:00 — 11:50 Ontstaan en opkomst Byzantium
1) Historisch overzicht eerste 4 eeuwen. Dr. H.W.Singor (UL)
2) Constantinopel: bouw en groei van de stad. Prof. dr. O.J. Hekster (RU)
3) Procopius' geheime geschiedenis. Drs. H.L. van Dolen (byzantinoloog, vertaler)
[Vragen en discussie]

11:50 — 12:20 PAUZE

12:20 — 13:25 Midden-Byzantijnse periode
4) De Anthologia Palatina, een veelkleurige epigrammenverzameling. Dr. E.M. van Opstall (VU)
5) Beeldende kunst: Byzantijnse iconografie. Drs. W.A.W. van Welie (UvA)
[Vragen en discussie]

13:25 — 14:25 LUNCH

Middag: van de 4e kruistocht tot het moderne Istanboel (1204 tot nu)

14:25 — 16:15 Laat-Byzantijnse periode, neergang & Nachleben Byzantium
6) Historisch overzicht. Dr. H.W.Singor (UL)
7) Confrontatie Byzantijnse en Islamitische wereld. Van ketterij
tot serieuze medegodsdienst. Prof. dr. W.J. Aerts (RUG)
8) Griekse handschriften tussen Byzantium en Italië. Prof. dr. G.J. Boter (VU)
9) Het oude Constantinopel onder het moderne Istanboel: archeologische opgraving-en bij de aanleg van de nieuwe metrolijn. Dr. J. Vroom (University of Sheffield)
[Vragen en discussie]

Griekse handschriften tussen Byzantium en Italië

De methodes van het vastleggen en verspreiden van Griekse teksten hebben de afgelopen decennia een stormachtige ontwikkeling doorgemaakt. Nog maar 25 jaar geleden was het al heel bijzonder dat je op een IBM typemachine Grieks kon typen: voor ieder Grieks woord moest je dan de Latijnse bol vervangen door een Griekse. Deze prachtige apparaten zijn inmiddels collectors’ items geworden. De PC is niet meer uit ons bestaan weg te denken. Ook de classicus wordt in alle opzichten op zijn wenken bediend; er zijn talloze software programma’s om Grieks op de tekstverwerker te zetten; op de Thesaurus Linguae Graecae is de complete Griekse literatuur beschikbaar, voorzien van allerlei geavanceerde zoekfuncties. Hele boeken kunnen als attachment bij een e-mail in een paar seconden naar de andere kant van de wereld gestuurd worden.

Duizenden jaren lang is dit heel anders geweest. Tot de introductie van de boekdrukkunst moest ieder exemplaar van een tekst compleet met de hand worden gekopieerd. Terwijl er tegenwoordig van één versie van een tekst duizenden of miljoenen volstrekt identieke exemplaren gedrukt kunnen worden, is iedere handgeschreven kopie uniek. Dit geldt zowel voor het uiterlijk (immers, iedereen heeft zijn eigen kenmerkende handschrift) als voor de tekst zelf (want niemand is in staat een lange tekst geheel foutloos te kopiëren). En terwijl het tegenwoordig praktisch uitgesloten is dat een eenmaal gepubliceerde tekst verloren gaat (eenvoudigweg door het grote aantal exemplaren dat ervan in omloop is), is het voor teksten in de oudheid van levensbelang dat er steeds nieuwe kopieën gemaakt werden. Papyrus, de meest gebruikte tekstdrager in de Oudheid, slijt snel. In optimale omstandigheden kan een papyrus het enkele eeuwen uithouden, maar dikwijls was de levensduur veel korter, door de inwerking van vocht en temperatuurschommelingen en door veelvuldig gebruik.

Wanneer we teksten uit de Oudheid willen lezen, dan hebben we dus met twee problemen te maken. Ten eerste moeten de teksten bewaard gebleven zijn: voor het overgrote deel van de teksten is dit helaas niet gebeurd. Ten tweede moeten de in de loop der eeuwen ontstane fouten uit de teksten verwijderd worden: tot de dag van vandaag zijn geleerden hiermee bezig.

Voor beide aspecten, het bewaren en corrigeren van klassieke Griekse teksten, is de rol van Byzantium van onschatbare waarde geweest. Ik wil dit in deze voordracht illustreren aan de hand van de tekst van Plato’s Politeia.

De val van Rome in 476 betekende het definitieve einde van het westelijk deel van het Romeinse keizerrijk. En hoewel Byzantium het nog bijna duizend langer zou uithouden, is de periode van de zesde tot en met de achtste eeuw ook voor Byzantium in alle opzichten problematisch. Voor de bestudeerder van klassieke teksten wordt deze crisis zichtbaar doordat er uit deze periode nauwelijks exemplaren van klassieke teksten bewaard zijn gebleven. Maar halverwege de negende eeuw komt hierin verandering. Rond 860 wordt in Byzantium door Caesar Bardas een school gesticht die de in verval geraakte keizerlijke universiteit moest vervangen. Vanaf deze tijd worden er weer nieuwe kopieën van oude teksten vervaardigd.

Hierbij is het opmerkelijk dat rond de 8e eeuw de vorm van het schrift sterk veranderde ten opzichte van wat in de oudheid gebruikelijk was. Daarvoor schreef men namelijk in hoofdletters (majuskels); er stonden geen spaties tussen de woorden, er was nauwelijks interpunctie en diacritische tekens (dat wil zeggen accenten en spiritus) werden slechts spaarzaam aangebracht. Om een indruk te geven van dit schrift, kijken we eerst naar een papyrusfragment van Plato’s Politeia uit de derde eeuw na Christus: ten eerste ziet u dat het letterlijk om een fragment, een brokstuk, gaat; verder ziet u dat de hele tekst in hoofdletters geschreven is, zonder systematische scheiding tussen de woorden en zonder spiritus en accenten.

Vanaf ca. 850 worden de teksten in kleine letters (minuskels) geschreven; hierbij zijn de woorden doorgaans wel van elkaar gescheiden; er is interpunctie en er worden diacritische tekens geschreven.

Omdat het majuskelschrift geheel in onbruik was geraakt, waren er gaandeweg steeds minder mensen die in staat waren dit schrift te lezen. Daarom was het nodig dat de oude majuskelexemplaren werden gekopieerd in het nieuwe minuskelschrift. Dit proces wordt aangeduid met de term transliteratie. Voor het voortbestaan van de klassieke teksten was dit een cruciale periode: werd een tekst niet overgeschreven in het nieuwe schrift, dan verkleinde dit de overlevingskansen van die tekst aanzienlijk. Omdat dit transliteratieproces zo moeilijk was, neemt men aan dat het voor veel teksten slechts één keer werd gedaan. Het nieuwe minuskelexemplaar diende dan als voorbeeld voor latere kopieën.

De volgende dia [niet opgenomen in deze voorpublicatie - red.], toont het begin van Plato’s Politeia in het oudste Byzantijnse handschrift van Plato, dat tegenwoordig in de Bibliothèque Nationale te Parijs bewaard wordt; het is geschreven rond 875. De reeds genoemde verschillen springen in het oog: woordscheiding, leestekens en diacritische tekens zijn wel aanwezig in het Parijse handschrift, niet op de papyrus. U ziet ook dat het middeleeuwse handschrift met grote zorg is uitgevoerd: het schrift is heel regelmatig en na enige oefening is het vlot te lezen. Wat nog wel aan de oude vorm van boeken doet denken is het feit dat de tekst in vrij smalle kolommen geschreven is. Verder zien we direct dat slechts een vrij klein deel van het bladoppervlak beschreven is: hieruit kunnen we afleiden dat het om een luxe exemplaar gaat. Het handschrift bevat ongeveer de helft van Plato’s werken en het wordt algemeen beschouwd als het tweede deel van een complete uitgave van Plato’s werk. Op de volgende dia staat een pagina uit een ander beroemd Plato-handschrift, dat de eerste helft van Plato’s werken bevat. Hier ziet u dat er naast en onder de tekst van Plato zelf nog meer geschreven staat: dit zijn zogeheten scholia, ofwel commentaren van geleerden uit allerlei perioden.

Om u een indruk te geven van de problemen waarmee kopiïsten te maken hadden bij de transliteratie geef ik een paar voorbeelden. Wanneer we de Nederlandse tekst GEEFJANTIENPATAT lezen, dan kunnen we die op twee manieren opvatten, namelijk als ‘geef Jan tien patat’ en ‘geef Jantien patat’. Zulke problemen doen zich in het Grieks vaak voor. De lettergroep ΔΕΙΔΕ kan worden geïnterpreteerd als δει δε ‘en het is nodig’, maar ook als δε ιδε ‘en kijk’. En ΓΕΤΙ kan worden opgevat als γ’ ετι ‘nog’, maar ook als γε τι ‘iets’. En inderdaad vinden we vaak dergelijke woordscheidingsfouten in onze handschriften.

[...] 

Gerard Boter is hoogleraar Griekse Taal- en Letterkunde aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Zijn onderzoek concentreert zich vooral op tekstedities van Philostratus' Leven van Apollonius van Tyana en Plato's Timaeus. Daarnaast werkt hij aan een vertaling van Epictetus met Rob Brouwer.

De boeken bij Constantinopel

De boeken bij Boter