Leesfragment: Wereldfilosofie. Wijsgerig denken in verschillende culturen

Volgende week verschijnt Wereldfilosofie. Wijsgerig denken in verschillende culturen, onder redactie van Hans van Rappard en Michiel Leezenberg. Zij gaan ook aanstaande dinsdag 7 april in discussie met Sjoerd de Jong en Heinz Kimmerle over filosofie in alle werelddelen in Spui25. Vanavond kunt u al het Woord vooraf lezen bij het boek.

Filosofisch denken is een specifiek westerse verworvenheid, zo luidt een wijdverbreid vooroordeel. Andere tradities mogen 'wijsheid' hebben voortgebracht, alleen de geavanceerde westerse beschaving zou een 'echte' filosofie kennen waarin de rede centraal staat, in plaats van mythische of religieuze denkwijzen. Dit boek probeert dat misverstand tegen te gaan. Het laat zien dat onder meer de Chinese, Indiase, Afrikaanse en islamitische beschavingen volwaardig filosofisch denkwerk hebben voortgebracht. Daarnaast zijn deze denktradities soms nauwer met elkaar verbonden dan we denken.
Wereldfilosofie biedt een inleiding die deze verschillende filosofische denkwijzen als onderscheiden maar gelijkwaardig presenteert. Diverse periodes van contact, waarin ze elkaar wederzijds hebben beïnvloed en gevormd, worden geïllustreerd aan de hand van een aantal 'brugfiguren', zoals Arthur Schopenhauer, Friedrich Nietzsche, de Kyoto-school en Kwame Anthony Appiah.

Inhoud

Woord vooraf 7
1 Wereldfilosofie als project en als belofte – Michiel Leezenberg - 11
2 Hegels eurocentrische filosofiebegrip – Heinz Kimmerle - 43
3 Indiase filosofie – Bruno Nagel - 60
4 Schopenhauer en het Indiase denken – Bruno Nagel - 100
5 Nietzsche als brugfiguur. Het boeddhisme bestuderen om het eigene vreemd te maken – André van der Braak - 106
6 China – Karel van der Leeuw - 113
7 Gottfried Wilhelm Leibniz – Karel van der Leeuw - 146
8 Afrikaanse filosofie – Heinz Kimmerle - 155
9 Kwame Anthony Appiahs weg naar het kosmopolitisme - Heinz Kimmerle - 193
10 Islamitische en andere filosofische tradities van het Midden-Oosten – Michiel Leezenberg - 204
11 Averroës als brugfiguur – Michiel Leezenberg - 233
12 Westerse filosofie in Oudheid en Middeleeuwen – Ilse Bulhof - 241
13 Moderne westerse filosofie. Over de macht en de onmacht van de rede – Jeroen Bartels - 267
14 Carl Gustav Jung als brug van West naar Oost – Hans Gerding - 305
15 Zuivere ervaring en spontaan handelen in de filosofie van de Kyotoschool – Henk Vroom - 319
Nawoord - 331
Biografieën van de auteurs - 333
Literatuurlijst - 337
Noten - 355
Zakenregister - 359
Namenregister - 365

Woord vooraf

Onder de kop ‘Yoga wordt westers, McDonald’s oosters’ publiceerde nrc Handelsblad van 20 november 2008 een bericht over de fototentoonstelling Globalisering in Spiegelbeeld. Het bericht begon met de woorden ‘Bij globalisering denken we eerder aan verwesterlijking dan aan veroostersing. Toch werkt de globalisering twee kanten uit’. Het is niet moeilijk te constateren dat de academische wijsbegeerte met dit proces nog weinig rekening houdt. In sommige gevallen is zelfs een omgekeerde ontwikkeling te zien. Waren er in het recente verleden meer filosofen die interesse toonden voor niet-westerse wijsbegeerte, mede door de marginale positie die in het begrip zelf al verondersteld is kan deze zich aan de universiteit steeds moeilijker handhaven. Het vooroordeel dat filosofisch denken een specifiek westerse verworvenheid is, is blijkbaar nog niet verdwenen. Andere tradities hebben misschien ‘wijsheid’ voortgebracht, maar alleen de westerse beschaving zou de echte filosofie kennen waarin de rede centraal staat in plaats van mythisch of religieus bepaald denken. De populariteit waarin diverse oosterse denk- en levenswijzen zich sinds de jaren zestig mogen verheugen, en de invloed die ze hebben gehad op een aantal belangrijke westerse denkers, hebben hierin maar nauwelijks verandering gebracht.
Maar alleen al de recente geopolitieke veranderingen, die zich in de komende jaren versneld zullen voortzetten, zouden een voldoende en zelfs noodzakelijke reden kunnen zijn om de blik van de academische filosofie te verruimen. De verschuiving van het economisch zwaartepunt zal onvermijdelijk ook politieke en culturele veranderingen met zich meebrengen, en tegen die achtergrond is het denkbaar dat niet alleen de bovengenoemde yoga, maar ook bijvoorbeeld Confucius deze eeuw nog aanzienlijk invloedrijker zal worden aan onze kant van het Euraziatisch continent.
In de niet-academische filosofie worden echter wel pogingen ondernomen om het buiten-westerse denken in bredere kring bekend te maken. Cursussen in de verschillende wereldfilosofische tradities worden georganiseerd door de Stichting Filosofie Oost-West in Utrecht en haar Antwerpse zuster, de School voor Comparatieve Filosofie, terwijl ook de Internationale School voor Wijsbegeerte in Leusden aandacht besteedt aan de filosofie van andere culturen dan de onze.
Ook Wereldfilosofie tracht hieraan een bijdrage te leveren. Het boek laat zien dat onder meer de Afrikaanse, Chinese, Indiase en islamitische beschavingen volwaardig filosofisch denkwerk hebben voortgebracht. Bovendien hebben ze elkaar soms sterker beïnvloed dan we veelal geneigd zijn te denken. Wereldfilosofie biedt een inleiding die deze tradities presenteert als verschillend maar gelijkwaardig. Ook worden enkele periodes van contact en wederzijdse beïnvloeding geïllus treerd aan de hand van een aantal ‘brugfiguren’ of voorlopers en vertegenwoordigers van wereldfilosofie, zoals Leibniz, de denkers van de Kyotoschool, Appiah en anderen.
De auteurs zijn alle als docent verbonden aan de Stichting Filosofie Oost-West, waarvan de eerste redacteur bestuursvoorzitter is geweest. Aan de redactie is verder meegewerkt door Ilse Bulhof, Heinz Kimmerle en Bruno Nagel.
Om enige systematiek te brengen in de grote hoeveelheid sterk uiteenlopend materiaal die dit boek biedt, is uitgegaan van een aantal kernpunten, zoals visies op het denken, wereldbeeld, mensbeeld, persoon en gemeenschap, ethiek en esthetiek, die in het eerste hoofdstuk uitvoerig worden besproken. Hierbij moet echter aangetekend worden dat deze kernpunten niet in alle hoofdstukken even saillant naar voren kunnen komen. Omdat ‘de’ westerse wijsbegeerte onder invloed van Renaissance, moderne wetenschap en Verlichting ingrijpend veranderd is, leek een chronologische of historische behandeling daar meer voor de hand te liggen. Naar de modernisering van andere filosofische tradities is nog weinig systematisch onderzoek gedaan. Hoe dit ook zij, in de hoofdstukken over bijvoorbeeld de Afrikaanse en Chinese filosofie konden systematische kernpunten naar verhouding gemakkelijker gehanteerd worden.
Vanuit wereldfilosofisch perspectief zijn niet alle westerse filosofen van even grote betekenis geweest. Maar er is wel gestreefd naar een samenhangend overzicht, waarin bijvoorbeeld Willem van Ockham, die waarschijnlijk van het Indiase denken niet onder de indruk zou zijn geweest, en Immanuel Kant, die nog schreef over het ‘monstrueuze systeem van Laozi’, niet konden ontbreken. Anderzijds zou de lezer zich kunnen afvragen waarom in dit overzicht de Noord-Amerikaanse traditie van het pragmatisme niet wordt behandeld, ook al was William James zeer in het Oosten geïnteresseerd en heeft John Deweys tweejarige verblijf in China niet alleen hemzelf maar ook het Chinese denken veranderd. En hoewel de procesfilosofie niet tot de hoofdstroom van de westerse wijsbegeerte kan worden gerekend, wordt zij regelmatig met de Chinese filosofie in verband gebracht. Het antwoord op deze vraag luidt dat wij niet de pretentie hebben volledig te zijn. Zo ontbreekt bijvoorbeeld ook een bespreking van het Japanse denken, dat naast het Chinese aandacht verdient, en van de Latijns-Amerikaanse filosofie, waarover in het Spaanse en het Duitse taalgebied uitgebreid wordt gepubliceerd. Wat wij met dit boek voorleggen, dient te worden gezien als een stap op weg naar wereldfilosofie.
Wij willen dit voorwoord besluiten met een parafrase van het slot van Bartels’ hoofdstuk over de moderne westerse filosofie. De in deze traditie gevoerde discussies, stelt Bartels, mogen niet worden gevoerd alsof ze plaatsvinden op een eiland. Want ze gaan over problemen die zich niet beperken tot de wereld van het Westen en worden gevoerd door mensen die, of ze dat nu willen erkennen of niet, in de eerste plaats wereldbewoners zijn. Het is daarom meer dan ooit van belang om de ruimte voor de discussie zo groot mogelijk te maken. Wij hopen dat Wereldfilosofie aan die verruiming kan bijdragen door het besef te bevorderen dat respect voor de eigen traditie en kosmopolitische gerichtheid op andere tradities geen tegenstelling vormen, maar elkaar juist vooronderstellen.

© 2010 Hans van Rappard en Michiel Leezenberg