Leesfragment: De geest uit de fles

Lees bij ons een fragment uit Ger Groots De geest uit de fles. Hoe de moderne mens werd wie hij is.

Dit boek is een geschiedenis van de moderne filosofie en een zinnenprikkelende beschouwing ineen. Ger Groot laat zien en horen hoe wij, zelfbewuste én onzekere mensen aan het begin van de eenentwintigste eeuw, zijn geworden wie we zijn. Sinds Descartes heeft de radicale twijfel zijn intrede gedaan en is 'de geest uit de fles'. De filosofie van de afgelopen vier eeuwen laat zich beschrijven als één lange worsteling met de erfenis van de religie. Niet alleen de filosofie, maar de hele cultuur is van die worsteling doordrongen.

Filosofie is overal - niet alleen in de kunsten, maar ook in reclameboodschappen, in pornografie en zelfs in de graffiti op straat.

Het filosofische verhaal dat dit boek vertelt, ligt ingebed in een veelheid van beelden en klanken die hun wijsgerige boodschap prijsgeven wanneer je er scherp genoeg naar kijkt en luistert. De geschiedenis van de filosofie is een zintuiglijke historie. Daarom is dit niet alleen een leesboek, maar ook een kijk- en luisterboek. Filosofie schuilt overal: in teksten én in dingen. Sinds Descartes heeft de radicale twijfel zijn intrede gedaan en ontrollen filosofie en wetenschap zich als een lange worsteling met de erfenis van de religie. Daarvan kun je de sporen terugvinden in de hele cultuur. Zo gaat het Kierkegaard om de dringende vraag naar het persoonlijke menselijke heil. Hoe kan iemand gerechtvaardigd leven? Hoe een einde te maken aan het schuldgevoel van de mens die in het krijt staat bij de God die hem het leven schonk? Het antwoord van Kierkegaard luidt: door af te dalen in het eigen, diepste zelf en daarin God te ontmoeten. Die ontmoeting kan slechts plaatsvinden door middel van een sprong waarmee de kloof tussen het toevallige, historische bestaan van het individu en de ontmoeting met het absolute kan worden overbrugd. Ze is, aldus Kierkegaard, vanuit de mens gezien een paradox en een absurditeit en laat zich niet herleiden tot een algemeen geldig inzicht. Daarom is het subjectieve de locus van de waarheid die mij existentieel aangaat en die een antwoord vormt op mijn schuld en angst. Er zijn meerdere wegen om die angst te stillen - vooral door hem te verdringen in de alledaagsheid en een farizeïsch idee van gerechtvaardigd-zijn. In die sfeer speelt zich het bestaan van de burger af. Het ondoordachte, met zichzelf tevreden burgerbestaan moet gewekt worden uit zijn sluimer, opdat de burger zich bewust wordt van zijn 'inauthentieke' bestaan. Dat vraagt om een momentane beslissing waar je niet 'naartoe' kunt redeneren. Elke keuze voor het heil veronderstelt een volstrekt individuele beslissing. Ieder moet zalig worden op zijn eigen wijze. Niemand kan mij vertellen hoe ik dat moet doen. Dat is een gedachte die diepe wortels heeft in het protestantse bewustzijn. Maar via Kierkegaard zal ze ook buiten de godsdienstige sfeer haar stempel drukken op de wijze waarop het moderne individu zichzelf beleeft. Luister hoe Frank Sinatra My Way zingt, het lied dat in Engeland de absolute favoriet is bij begrafenisdiensten en dat Sinatra zelf ironisch als 'the national anthem' omschrijft.

I've lived a life that's full.
I've traveled each and ev'ry highway;
But more, much more than this,
I did it my way.

Dat lied heeft een volkomen andere sfeer dan het piëtistisch protestantisme van Kierkegaard. En toch klinkt er heel veel 'Kierkegaard' door in deze roep tot strikt individuele invulling van het levensproject, zonder bemoeienis van wie ook en waardevol omdát het volstrekt singulier is. Mijn levensweg is goed omdat hij 'my way' is, weggerukt uit de onwaarheid van het algemene of het 'men', zoals Martin Heidegger later zal zeggen.

[...]