Leesfragment: Donkere wolken boven Rome

5 december verschijnt Herodianus' Donkere wolken boven Rome. Het Romeinse Rijk in de derde eeuw in de vertaling van M.F.A. Brok, herzien door Vincent Hunink, met een inleiding en toelichtingen van Olivier Hekster. Wij publiceren voor uit het centrale drama: de moord op Geta.

Als keizer Marcus Aurelius in 180 overlijdt gaat het met het Romeinse rijk bergafwaarts. Binnen amper zestig jaar volgen minstens zeventien keizers elkaar op. Tirannen zoals Commodus en Caracalla, bizarre figuren zoals Heliogabalus, soldatenkeizers en keizers voor een maand of een week. Een keizer als gladiator, broedermoord op de troon, keizerinnen die de macht overnemen: zulke taferelen zag men in Rome niet eerder.
Ook economisch en sociaal gaat het rijk wankelen: de structuren van het oude Romeinse systeem raken aangetast. Burgeroorlogen en natuurrampen, buitenlandse invallen en grote onrust in bestuur en leger maken de chaos compleet.
Over deze turbulente tijden is een boeiend verslag geschreven door een Griekstalige middelhoge ambtenaar, Herodianus (170-240). Als ooggetuige registreert hij zorgvuldig de grote gebeurtenissen van zijn tijd. Donkere wolken boven Rome is een meeslepend verhaal over een van de woeligste perioden uit de geschiedenis van de eeuwige stad.

Boek 4
De regering van Geta en Antoninus

4. Broedermoord op Geta

De onderlinge haat en vijandschap namen echter nog toe. Bij militaire of civiele benoemingen schoof elk een eigen vriend naar voren, bij rechtspraak was hun oordeel tegengesteld, wat de beklaagde soms fataal werd: hun rivaliteit ging boven de gerechtigheid. Ook bij publieke shows steunden zij rivaliserende partijen. En ze bedachten alle mogelijke intriges en probeerden wijnschenkers en koks zover te krijgen dodelijk vergif te gebruiken. Maar geen van beiden schoot veel op, want beiden waren steeds op hun hoede en lieten zich zwaar bewaken.

Ten slotte verloor Antoninus zijn geduld. Uit verlangen naar alleenheerschappij besloot hij alles op alles te zetten met het zwaard, door bloedvergieten. Heimelijke aanslagen hadden niets opgeleverd, hij moest nu een hachelijke wanhoopsdaad begaan, vond hij, het kon niet anders.

Op een keer waren de broers samen bij hun moeder, Geta uit liefde voor haar, Antoninus voor de beoogde aanslag. Toen doorstak hij zijn broer. Geta werd dodelijk getroffen, zijn bloed stroomde over de borst van zijn moeder en hij overleed.

Na de moord liep Antoninus met grote stappen de kamer uit en rende door het hele paleis, schreeuwend dat hij was ontsnapt aan een groot gevaar, hij had het er amper levend van afgebracht! De paleiswachters gaf hij bevel hem in hun midden te nemen en te escorteren naar de kazerne. Daar zat hij veilig, daar had hij bewaking, want bleef hij in het paleis dan werd dat zijn dood! De soldaten geloofden hem, ze wisten niet wat zich binnen had afgespeeld, en liepen vlug met hem mee toen hij zo voortrende. Het volk raakte in paniek bij dat tafereel: een keizer bij avondval in volle vaart dwars door de stad.

Eenmaal in de kazerne stormde hij de tempel binnen waar de vaandels en de godenbeelden van de garde werden vereerd. Daar wierp hij zich op de grond, sprak woorden van dank en bracht een offer voor zijn redding. Het nieuws bereikte de soldaten toen zij al een bad namen of lagen te slapen. Hevig ontdaan liepen ze bij de tempel te hoop.

Daarop kwam Antoninus naar buiten. Hij vertelde niet meteen wat er gebeurd was, maar bleef roepen dat hij was ontsnapt aan een gevaarlijke aanslag van een man die staatsvijand was en zijn persoonlijke vijand (hij bedoelde zijn broer) en dat hij met moeite in een hevig gevecht de vijanden had overmeesterd. Daarbij hadden de beide broers in levensgevaar verkeerd, maar het lot had althans een van hen gespaard om keizer te zijn. Hij hield het bij dat soort toespelingen, want hij wilde de toedracht liever laten doorschemeren dan expliciet benoemen.

Ter gelegenheid van zijn redding en alleenheerschappij beloofde hij de soldaten vijfentwintighonderd Attische drachmen de man. Tevens verhoogde hij de soldij met vijftig procent. En ze konden het geld onmiddellijk gaan incasseren, zei hij, bij de tempels en openbare kassen. Zo gooide hij in één dag alles over de balk wat Severus had vergaard en opgetast in achttien jaar van andermans ongeluk.

De soldaten begrepen intussen wel hoe de vork in de steel zat, de moord was bekendgemaakt door weggevlucht paleispersoneel. Maar bij het horen van die enorme bedragen riepen zij Antoninus uit tot enige keizer en verklaarden Geta tot staatsvijand.

5. Antoninus in de senaat

Die nacht bleef Antoninus in de tempel van de kazerne. Zodra hij zijn zelfvertrouwen terug had en door zijn giften de soldaten voor zich had gewonnen, ging hij naar het senaatsgebouw met heel de garde om zich heen, zwaarder bewapend dan gebruikelijk bij een escorte van een keizer. Hij trad binnen, offerde en nam plaats op de keizerlijke zetel. Toen sprak hij als volgt.

Berichten over moord op een verwant, ik besef het, wekken altijd afschuw. Men hoeft het begrip maar te horen of men staat klaar met een scherpe veroordeling. En als vanzelf is er medelijden met de slachtoffers en haat jegens de daders. Want de verliezer lijdt onrecht, lijkt het, terwijl de winnaar onrecht doet.

Maar als je objectief kijkt, zonder vooropgezette sympathie voor het slachtoffer, en dan zoekt naar de oorzaak en achtergrond, kom je misschien tot een andere conclusie. Namelijk dat het logisch, ja, onontkoombaar is dat iemand in gevaar liever zichzelf verdedigt dan passief blijft. Anders krijgt het slachtoffer, afgezien van zijn ongeluk, ook het verwijt van lafheid, en blijft de winnaar niet alleen in leven maar wordt hij ook geprezen om zijn moed.

Wat mijn broer allemaal tegen mij heeft beraamd, met vergif en met alle mogelijke listen en lagen, daar kunt u achter komen via verhoren onder foltering. Met het oog daarop heb ik het personeel van zijn hofhouding bevolen hier aanwezig te zijn, zodat u de waarheid kunt achterhalen. Sommigen van hen zijn al verhoord, u kunt kennisnemen van het verslag. Het draaide erop uit dat hij een aanval op mij heeft gedaan, bij mijn moeder, met een bewapende troep die hij speciaal daarvoor had meegebracht. Maar ik had dat plan met voorzienende blik scherp doorzien en heb mij verdedigd als tegen een vijand. Want nee, zijn denken en daden waren niet meer die van een broer.

Je verdedigen tegen belagers is niet alleen gerechtvaardigd maar ook normaal. Denk aan Romulus, de stichter van deze stad, die niet kon verkroppen dat zijn broer zich keerde tegen zijn grote werk. En dat ging alleen nog over spot. En dan zwijg ik over Germanicus, de broer van Tiberius, en Brittannicus, de broer van Nero, en Titus, de broer van Domitianus. Zelfs Marcus, die zich toch liet voorstaan op zijn filosofie en zijn humane opvattingen, heeft het arrogante optreden van zijn schoonzoon Lucius niet geduld, maar zich van hem ontdaan door een heimelijk complot.

Zo heb ook ik gehandeld. Toen er een moordaanslag was voorbereid, toen het zwaard al tegen mij was geheven, heb ik mij verdedigd tegen de vijand. Ja, die benaming heeft hij verdiend voor zijn optreden!

U moet nu eerst de goden danken dat zij althans één van uw keizers hebben behouden. En daarna moet het uit zijn met die verschillende sympathieën en opinies! U moet opzien naar één man, u moet leven zonder zorgen. Alleenheerschappij is van Jupiter: bij de goden heeft hij die zelf, bij de mensen geeft hij die aan één!

Zo sprak hij met luide stem, barstend van woede en met dreigende blikken naar de vrienden van Geta. Zo liet hij de toehoorders sidderend en bleek van schrik achter en keerde terug naar het paleis.

6. Bloedig schrikbewind in Rome

Meteen volgden executies van alle vertrouwelingen en vrienden van Geta, en van zijn paleisstaf. Ook alle bedienden werden gedood. Leeftijd was geen reden om iemand te sparen, zelfs niet bij kleine kinderen. De lijken werden weggesleept en daarbij op alle mogelijke manieren geschonden, dan op karren geladen en buiten de stad gebracht, waar ze in stapels werden verbrand of willekeurig waar gedumpt. Niemand die ook maar iets met Geta te maken had gehad overleefde.

Atleten en wagenmenners en artiesten in elke vorm van kunst en dans, alles waar Geta graag naar had geluisterd of gekeken, werd vernietigd. In de senaat werden de meest vooraanstaanden en vermogenden ter dood gebracht als ‘vrienden van Geta’. Geringe of fictieve redenen volstonden, het lag er maar aan wie hen aangaf.

Ook de zuster van Commodus, intussen een oudere dame, die door alle keizers in ere was gehouden omdat zij de dochter van Marcus was, liet hij doden. Als reden droeg hij aan dat zij bij Geta’s moeder had durven huilen om de moord op haar zoon. Zijn echtgenote (de dochter van Plautianus), die op Sicilië verbleef, zijn neef (een naamgenoot van keizer Severus), de zoon van Pertinax, de zoon van Commodus’ zuster Lucilla, en iedereen die verwant was aan een keizer of stamde uit een oudadellijk geslacht in de senaat: hij roeide ze allemaal uit.

Daarna richtte hij zich op de provincies en liet daar gouverneurs en stadhouders doden, steeds als ‘vrienden van Geta’. Iedere nacht volgden weer moorden op personen van allerlei rang. Zo liet hij de priesteressen van Vesta levend begraven, omdat zij ‘hun maagdelijkheid niet hadden bewaard’.

En het toppunt, een daad zonder precedent, was wel dit. Hij zat eens naar de paardenrennen te kijken toen het publiek moest lachen om een jockey die Antoninus’ favoriet was. Antoninus voelde zich persoonlijk beledigd en gaf de soldaten bevel in te stormen op de menigte en degenen die de jockey hadden uitgejouwd af te voeren en te doden. Zo hadden de soldaten alle vrijheid voor geweld en roof. Zij keken niet eens meer wie er zo brutaal hadden geroepen – het was ook onmogelijk de schuldigen te vinden te midden van zoveel publiek, niemand wilde bekennen – maar sleurden willekeurig mensen mee en doodden hen. Of ze ontnamen hun alle bezit bij wijze van losgeld en spaarden hen nog net.

[...]

Copyright vertaling © 1973 M.F.A. Brok / Unieboek bv, Bussum
Copyright herziening © 2017 Vincent Hunink / Athenaeum—Polak & Van Gennep, Weteringschans 259, 1017 XJ Amsterdam
Copyright inleiding en toelichtingen © 2017 Olivier Hekster