De eerste zin van Het Victoriasysteem van Éric Reinhardt vert. Katrien Vandenberghe & Martine Woudt

David Kolski, de protagonist van Het Victoriasysteem, is van oorsprong architect en nu bouwprojectleider van de ambitieuze Uranustoren in Parijs. Hij is getrouwd en heeft twee jonge dochters. Nadat hij in een winkelcentrum voor de kleinste een verjaarscadeautje heeft gekocht, ziet hij op weg naar de parkeergarage Victoria de Winter staan. Hij raakt in de ban van haar verschijning, volgt haar en spreekt haar aan. Victoria is HR-manager bij een grote multinational, ze is rijk en rechts en staat voor alles wat de linksgeoriënteerde David verafschuwt. David en Victoria krijgen een gepassioneerde, verslavende verhouding, die op het scherp van de snede balanceert en hen gaandeweg meesleurt in een neerwaartse spiraal met fatale gevolgen.

In Het Victoriasysteem toont Éric Reinhardt zich een meeslepend verteller, een veeleisend stilist en een aandachtig observator van de hedendaagse wereld. Door de sterk geprofileerde personages, de plot en de neiging van de protagonist om situaties te analyseren, roept het boek intelligente vragen op over onder meer libertinisme, de moderne arbeidsverhoudingen en de rol van de vrouw, zonder met pasklare, moraliserende antwoorden te komen.

De eerste zinnen van Het Victoriasysteem luiden als volgt:

J’ai préparé pendant trois heures la première phrase que j’ai osé lui dire : Victoria n’est pas une femme qu’un inconnu peut aborder sans qu’elle se sente insultée. L’amorce serait cruciale : je n’aurais que cette seule phrase, et un unique regard, pour obtenir qu’elle me pardonne, et qu’elle s’immobilise.
Over de eerste zin die ik tegen haar durfde te zeggen heb ik drie uur nagedacht – Victoria is geen vrouw die je als onbekende man kunt aanspreken zonder dat ze zich beledigd voelt. De aanloop zou cruciaal zijn: ik zou alleen maar die ene zin en één blik hebben om gedaan te krijgen dat ze het me niet kwalijk nam en bleef staan.

Werkwoordstijden

Over de vertaling van de eerste zinnen van Het Victoriasysteem hebben wij ook wel minstens drie uur nagedacht. Allereerst de werkwoordstijd 'J’ai préparé': moesten we daarvoor een voltooid tegenwoordige tijd kiezen (‘ik heb voorbereid’), zoals die er ook in het Frans staat, of een onvoltooid verleden tijd (‘ik bereidde voor’)? Als je een boek in je eentje vertaalt hak je zo’n knoop op een gegeven moment door – soms beredeneerd, soms gevoelsmatig.

Maar vertaal je een boek als duo, zoals wij in dit geval, dan dien je het wel met elkaar eens te worden. En wij waren ook nog eens een grensoverschrijdend vertaalduo: Vlaams en Nederlands. Is het zo dat er in Nederland, dat dichter bij het Engelse taalgebruik staat, eerder voor een ovt wordt gekozen, en in Vlaanderen, dat nauwer aansluit bij het Franse taalgebruik, eerder voor een vtt? Gedurende de vele maanden die de vertaling van Het Victoriasysteem kostte, liepen we hier herhaaldelijk tegenaan.

De tijd van het hoofdwerkwoord in de eerste zin bleef lang ter discussie staan. Wilden we het boek in medias res laten beginnen (ovt), of deze eerste zin beschouwen als résumé van het eerste hoofdstuk, waarin de drie uur nadenken grondig worden uitgewerkt (vtt)? Uiteindelijk kozen we voor het laatste, omdat de knoop nu eenmaal doorgehakt moest worden. Met in ons achterhoofd dat er voor de andere optie ook veel te zeggen viel.

'Préparé', voorbereid? De eerste zin die ik tegen haar durfde te zeggen heb ik drie uur voorbereid? Je bereidt een praatje voor, of een examen, maar niet een eerste zin, waarover je zit te wikken en te wegen. ‘Nagedacht’ vonden we daarom een betere keus.

Dubbele punten

Dan de dubbele punten: zowel in de eerste als in de tweede zin komt een dubbele punt voor. Moesten we die handhaven of niet? In het Frans wordt een dubbele punt vaker en ruimer gebruikt dan in het Nederlands, er kan een nadere verklaring op volgen, maar ook een samenhangende omstandigheid. Wat moet er in dat laatstgenoemde geval in plaats van de dubbele punt komen? Een punt? Dan verander je een lange zin in twee kortere zinnen en geef je de tekst een ander ritme en een andere sfeer. In de eerste zin kozen we voor een gedachtestreepje: dat zorgt voor een pauze, maar de zin loopt toch door. Met tweede dubbele punt hadden we geen probleem: wat erna volgt is de uitleg van wat ervoor staat.

Lastige woorden

Nog een lastig woordje van de eerste zin was 'inconnu'. Een ‘onbekende’, ja, maar in het Frans zie je aan de vorm dat het om een man gaat. In het boek komen regelmatig 'inconnus' en 'inconnues' voor, die moesten we wel uit elkaar houden. Vandaar dat we gekozen hebben voor ‘onbekende man’. Even hebben we ‘wildvreemde man’ overwogen, maar doordat het herhaaldelijk terugkwam zou dat te opvallend worden.

Ook over ‘om gedaan te krijgen’ hebben we duchtig nagedacht en heen en weer gemaild. Dat had te maken met het register. De eerste zinnen van het boek zetten de toon, en daarbij wilden we een zo juist mogelijk register treffen. In dit boek legt de schrijver de stilistische lat hoog, hij hanteert een verzorgd idioom dat getuigt van belezenheid en stijlgevoel en hij schrijft complexe zinnen, die (en dat is een hele krachttoer) toch erg snel en helder lezen. Die stijlinspanning tilt het verhaal uit boven de goedkope passionele roman waarmee het van verre abusievelijk zou kunnen worden geassocieerd en schept een soort bezonken ernst. Naarmate het verhaal vordert en de protagonisten in de greep komen van een destructieve hang naar kinky seks, zakt het register wat, maar dat kan als perfect functioneel worden gezien. In de eerste zinnen wilden we dus voorzichtig zijn. ‘Om ervoor te zorgen dat’ was voor de één te omslachtig en te stijf, ‘om voor elkaar te krijgen’ voor de ander te casual. En dus werd het ‘om gedaan te krijgen’.

En ten slotte: in eerste instantie hadden we 'qu’elle me pardonne' vertaald met ‘dat ze het me vergaf’. In een latere fase vonden we dat iets te zwaar en hebben we het veranderd in ‘dat ze het me niet kwalijk nam’.

Vermenigvuldig bovenstaande overwegingen met pakweg een paar duizend, en u krijgt een idee van wat er door ons beider hoofd, pc, mailbox en skype-luidspreker is gegaan om tot het resultaat te komen dat u binnenkort ademloos zult verslinden.

Éric Reinhardt (1965) is een van de rijzende sterren van de Franse literatuur. Zijn eerdere romans – Demi-sommeil (1998), Le moral des ménages (2002), Existence (2004), Cendrillon (2007) – worden geprezen om de scherpzinnige manier waarop hij de grillen en illusies van de wereld van nu blootlegt. In Frankrijk werd Le système Victoria al genomineerd voor de Prix Goncourt, de Grand Prix du Roman de l’Académie Française en de Prix Renaudot.

Katrien Vandenberghe en Martine Woudt zijn beiden vertaalsters vanuit het Frans. Katrien Vandenberghe komt uit België, Martine Woudt uit Nederland. Dit is hun eerste samenwerking. Eerder vertaalden ze tal van romans en korte verhalen, zowel individueel als in samenwerking met anderen. Katrien Vandenberghe vertaalde recentelijk (samen met Katelijne de Vuyst) Limonov van Emmanuel Carrère. Martine Woudt vertaalde recentelijk met Marit Kaczmarek ook Land zonder liefde van Gilles Rozier.