De eerste zin van George Gissings New Grub Street, vertaald door Mario Molegraaf

'Schrijven - was dat niet de vreugde en het voorrecht van iemand die een dringende boodschap voor de wereld had?' verzucht een van de personages in New Grub Street, de opzienbarende roman van George Gissing. Een boek uit 1891, maar angstaanjagend actueel. Een onthutsende verkenning van de literatuur nadat de schrijvers uit de tempel zijn verdreven en op de markt moeten zien te overleven. De belangrijkste personages zijn allemaal schrijvers: Edwin Reardon, een waarachtig literair talent maar door financiële omstandigheden gedwongen prulromans te schrijven; Alfred Yule, toonbeeld van wrok en rancune; en Jasper Milvain, een jongeman die de tijd verstaat en met glans slaagt, maar dan wel door alle literaire idealen te verraden.

Bezield verband

Wat heerlijk toch dat er vertaalmachines zijn. Heel nuttige apparaten, voor wie een vrolijk uur wil beleven. Want ze produceren alleen lachwekkende vertalingen. 'But the courses took too long in serving. The main of steak was very tough,' lees je op een site met restaurantrecensies. Dat wordt in vertaling: 'Maar de cursussen duurde te lang in dienst. De belangrijkste van biefstuk was zeer taai'.

Ook aan het begin van New Grub Street, de voor het eerst in 1891 verschenen roman van George Gissing, gaat het over een maaltijd. Een van de hoofdfiguren, Jasper Milvain, tikt zijn ontbijteitje aan. De eerste zin luidt in het Engels:

As the Milvains sat down to breakfast the clock of Wattleborough parish church struck eight.

Laten we de zin in de vertaalmachine stoppen. Het resultaat: 'Omdat de Milvains zitten om te ontbijten de klok van Wattleborough parochiekerk sloeg acht.' In één opzicht valt de weergave te prijzen, George Gissing had vijftien woorden nodig, het apparaat slechts veertien. Maar de woorden geven elkaar geen hand, ze missen bezield verband.

In mijn weergave krijg je te lezen:

Toen de Milvains aanschoven voor het ontbijt sloeg de klok van de parochiekerk van Wattleborough acht uur.

Een eerste zin, hoop ik, als een uitnodiging. Een uitnodiging voor het werk van George Gissing, een 'superbe' schrijver, zoals De Telegraaf in 1915 meldde, en voor dit boek dat volgens dezelfde krant 'tot de beste roman-kunst der wereldletterkunde moet worden gerekend'. Een zin die de lezer toe wil roepen: schuif vooral mee aan.

Wat gaat er mis met zo'n computervertaling? Alles wat er mis kan gaan. Of een tekst alleen uit woorden bestaat die slechts één betekenis hebben, en verder niets de waarde van de woorden bepaalt. Het apparaat zegt uitsluitend ja of nee, heeft geen oog voor de duizend mogelijkheden daartussen. Geen 'the' in het Engels? Dan krijg je geen 'de' in het Nederlands. 'Eight' zonder uitleg? In dat geval blijft de uitbreiding tot 'acht uur' uit.

Beslissingen

Ik heb zeventien woorden nodig, twee woorden meer dan het origineel, geen kleinigheid ook al lijkt dat misschien niet zo. Zo zouden 100.000 woorden George Gissing namelijk tot 113.333 woorden Mario Molegraaf leiden. Terwijl ik het voordeel had de 'parish church' tot een 'parochiekerk' te kunnen terugbrengen en 'sat down' tot 'aanschoven'. Twee woorden winst. De vier woorden verlies zijn te wijten aan de miniwoorden, 'het' bij ontbijt, 'de' voor parochiekerk, 'van' bij de plaatsnaam, en dus geen 'acht' maar 'acht uur'.

Het laatste geval demonstreert dat je als vertaler onvermijdelijk een verklaarder bent. Juist op die ongrijpbare taak is de computer niet berekend. Je neemt als vertaler van vlees en bloed allerlei beslissingen, ook heel aanvechtbare, maar in ieder geval worden de losse woorden een zin, komt er leven in.

In het Engels, moet ik bekennen, loopt de zin nog negentien woorden door. Na het 'struck eight' volgt een puntkomma en dan:

it was two miles away, but the strokes were borne very distinctly on the west wind this autumn morning.

Ik koos voor een nieuwe zin:

De kerk lag drie kilometer verderop, maar de westenwind droeg op deze herfstochtend de slagen heel hoorbaar mee.

Geen puntkomma dus, in onze taal het stiefkindje onder de leestekens, geschikt voor ambtelijke documenten, nauwelijks voor literair proza. Ik heb nóg een reden voor de drastische breuk van een punt in plaats van de weifelende scheiding van de puntkomma. In het Engels kun je met 'it' naar de kerk met klok verwijzen, in het Nederlands lukt zoiets niet en moet je 'de kerk' gebruiken. Waarmee de laatste rechten van de puntkomma vervallen: wie wil twee keer 'kerk' zo vlak bij elkaar in één zin?

Valse hoop

Meteen weer een forse ingreep, 'two miles' met bewuste slordigheid afgerond tot 'drie kilometer'. Voor de Engelse lezer van weleer waren de 'two miles' normaal. In mijlen rekenen of als een computer benadrukken dat het om 3,218 kilometer gaat, zou de Nederlandse lezer van nu desoriënteren. Terwijl hij of zij zich juist thuis moet voelen in New Grub Street, een roman die een verbluffend beeld geeft van de schrijvers van toen én van vandaag. Zich thuis voelen tot en met de laatste zin, waarin we terug zijn bij Jasper Milvain, het is avond, hij heeft zojuist gedineerd met 'een select groepje vrienden'.

Inmiddels zijn er duizenden zinnen voorbij, honderdduizenden besluiten gevallen, meestal in een tel, op grond van intuïtie, instinct. Besluiten die alleen een feilbare mens als ik kan nemen. Het feilloze apparaat is er niet op berekend, het kan slechts herhalen, niet verzinnen. Marian Yule, een van de personages uit New Grub Street, hoopt op de uitvinding van de literaire machine, 'een automaat om arme wezens als zijzelf te vervangen, om boeken en artikelen te produceren'. Valse hoop. Even valse hoop als dat vertaalmachines ooit iets anders zullen produceren dan komische onzin en belachelijke kolder.

Mario Molegraaf vertaalt uit het Engels, Frans en Grieks. Hij publiceerde verschillende boeken en is werkzaam als recensent. Voor de Provinciale Zeeuwse Courant verzorgt hij een wekelijkse rubriek ‘Zeeuwse schrijvers’. Tot zijn recente publicaties behoren een keuze uit het werk van de volgens hem ten onrechte vergeten dichteres Augusta Peaux onder de titel De wilgen, de velden, het water en een vertaling van De onvoltooide gedichten van K.P. Kavafis. Hij werkt aan een biografie van Hans Warren, met wie hij tot diens overlijden het leven deelde.