De eerste zinnen van Olivier Rolins De weerman, vertaald door Katelijne De Vuyst

Son domaine, c'était les nuages. Les longues plumes de glace des cirrus, les tours bourgeonnantes des cumulonimbus, les nippes déchiquetées des stratus, les stratocumulus qui rident le ciel comme les vaguelettes de la marée le sable des plages, les altostratus qui font des voilettes au soleil, toutes les grandes formes à la dérive ourlées de lumière, les géants cotonneux d'où tombent pluie et neige et foudre.
Zijn domein waren de wolken. De lange ijzige veren van de cirri, de kiemende torens van de cumulonimbi, de rafelige lompen van de stratus, de stratocumuli die de hemel rimpelen zoals de golfjes van de vloed het zand op de stranden, de altostrati die de zon versluieren, alle grote met licht gezoomde afdrijvende vormen, de wattige reuzen waaruit regen en sneeuw en bliksem neerstorten.

Het lot van Vangenhejm

Aleksej Feodosjevitsj Vangenhejm is nog maar pas aangesteld als hoofd van de Verenigde Hydrometeorologische Dienst van de Sovjet-Unie wanneer hij in januari 1934 wordt opgepakt en een paar weken later wordt gedeporteerd naar het goelagkamp van de Solovetski-eilanden. Wat was zijn misdaad? Wie heeft hem verklikt? Hij komt het nooit te weten, wij komen het nooit te weten. Tot het eind gelooft hij dat alles gebaseerd is op een immens misverstand, tot het eind behoudt hij een onwankelbaar geloof in de communistische doctrine en in de goede bedoelingen van 'vadertje' Stalin.

Gedurende de drie lange jaren van zijn ballingschap schrijft hij brieven, aan zijn vrouw Varvara en hun dochtertje Eleonora, zijn 'sterretje'. Hij stuurt het meisje herbaria, tekeningen, raadseltjes… die haar een paar noties moeten bijbrengen van de reken- en meetkunde, van de aardrijkskunde. Zo probeert hij vanaf een afstand bij te dragen aan haar opvoeding. Met duizenden andere slachtoffers zal hij tijdens de Grote Zuiveringen van de aardbol verdwijnen. Pas zestig jaar later komen de vrijwilligers van de Memorial Society in Sint-Petersburg te weten wat zijn uiteindelijke lotsbestemming is geweest.

Stalinistische waanzin

Olivier Rolin vatte het idee om het verhaal van de weerman te vertellen op tijdens een reis in 2012 naar de Solovetski-eilanden, waar hij de film Solovki, la bibliothèque disparue draaide over de verdwenen bibliotheek die er tijdens de goelagjaren had bestaan. Hij kreeg toevallig het boek in handen dat Eleonora, de dochter van de weerman, had uitgegeven als herinnering aan haar vader. Het bevatte alle brieven en tekeningen die Vangenhejm tijdens zijn drie jaar durende ballingschap naar zijn gezin had gestuurd. Op zijn beurt ondernam Olivier Rolin een zoektocht naar het personage, een zoektocht die uitmondde in De weerman, roman waarin niet alleen een beklijvend portret wordt geschilderd van het hoofdpersonage, maar vooral ook van de stalinistische waanzin en de blinde repressie die toentertijd in de USSR woedde.

Aan het eind van het boek legt de schrijver uit waarom hij intussen al meer dan dertig jaar blijft terugkeren naar het Rusland 'dat zo weinig pogingen doet om sympathiek te zijn, en dat trouwens niemand kan bekoren - dat is een understatement - in het deel van de wereld waar ik woon'. Er is de aantrekkingskracht van de weidse vlakten, de desolate pracht van de natuur, maar vooral is hij geïntrigeerd door het politieke aspect van 'de wereldwijde hoop die werd opgewekt door de Oktoberrevolutie van 1917' en daarna 'het reusachtige graf waarin die even later werd begraven'. Hij vraagt zich af of het socialisme als systeem niet 'oneindig maal te verkiezen was boven het kapitalisme'.

De geschiedenis van het land gaat ons aan omdat men ook daar, toch een poos, heeft geloofd dat de utopie werkelijkheid kon worden, voordat ze definitief werd afgeslacht. Het Westen koos er toen voor de andere kant uit te kijken. Het bleek onverschillig voor de honderdduizenden slachtoffers van de stalinistische terreur, het heeft het bestaan van de ontelbare dodenvelden genegeerd. Uit angst. En hij besluit: 'Tegenwoordig maken we ons terecht zorgen over het risico dat we het onmenselijke opnieuw in Rusland zien opduiken, maar die bezorgdheid zou geloofwaardiger zijn als we aandacht hadden besteed aan de menselijke elementen in de geschiedenis van dit land, en die menselijkheid was in de eerste plaats die van de slachtoffers.'

Schrijver als schepper

De weerman is de vijfde roman van Olivier Rolin die ik heb vertaald. Elk van zijn boeken betekent een uitdaging. De auteur is een compromisloos schrijver, bij het schrijven van zijn boeken heeft hij altijd weer hetzelfde doel voor ogen. Hij verwoordde dat treffend tijdens het gesprek dat we voerden bij de voorstelling van De leeuwenjager en Manet, mijn vorige vertaling:

'Laten zien, onthullen, ja, onder andere zo zie ik de plicht - als ik dat woord mag gebruiken - van de schrijver. Het is de dwingende eis dat de dingen dáár moeten zijn. Ze zullen er nooit helemaal zijn, maar de roeping van de woorden van de schrijver, is de schepping: je spreekt en de dingen zijn er. Je moet je zien te redden met de woorden. Laat me een zin citeren die ik vaak citeer, iets wat Paul Valéry heeft gezegd: "een schrijver moet niet zeggen dat het regent, hij moet regen maken." En inderdaad, je moet regen maken, je moet bloed maken, je moet hemel maken, je moet een gezicht maken, je moet de dingen maken alsof je niemand minder dan de schepper was. Je moet proberen daarin zo ver mogelijk te gaan; je moet ervoor zorgen dat de lezer de dingen kan voelen.'

En even later:

'Ik heb altijd een drang gevoeld om me te meten met de totaliteit van de wereld. Ik ervaar het als een soort dwingende, wat megalomane, misschien zelfs paranoïde passie, maar eigenlijk is het mijn diepste drijfveer.' (Passa Porta Brussel, 15 december 2011, gesprek opgenomen in Het is altijd nu. Uitgeverij De Geus, Breda, 2015)

Boeken als composities

Wat me meteen aantrok in de boeken van Olivier Rolin is de tegenwoordigheid van muziek, op alle niveaus, te beginnen bij de woordenschat, de voorliefde voor een beeldrijke taal en voor in onbruik geraakte termen. Die taal kan natuurlijk niet los worden gezien van de lyrische stijl, de bedwelmende taalervaring waarin je als lezer wordt ondergedompeld. De schrijver beperkt zich er nooit toe het verhaal van een personage te vertellen, maar keer op keer wordt dat individuele bestaan geprojecteerd tegen de achtergrond van de Grote Geschiedenis zodat een tijdperk tot leven kan worden gewekt. Het relaas is doorspekt met historische figuren en feiten, steevast zijn in de coulissen de stemmen te horen van bewonderde auteurs die zelf, in hun eigen tijd, getuigenis aflegden van de gebeurtenissen. Zij vormen de leidmotieven die zorgen voor samenhang, want Olivier Rolin laat de tijd zelden in een rechte lijn verlopen: meestal evolueert hij in kringen, spiralen, concentrische cirkels die aangeven dat de geschiedenis zich herhaalt, dat de mens vanaf zijn ontstaan steeds opnieuw dezelfde daden stelt, goed doet of kwaad, liefheeft, lijdt, oorlog voert, kunst en schoonheid maakt of verderf zaait.

Die leidmotieven schragen de onderliggende structuur van het werk, die altijd is opgebouwd als een compositie - nu eens op symfonische leest is geschoeid, zoals de hierboven vermelde Leeuwenjager, dan weer zoals Papieren tijger uit een opeenvolging van fuga's bestaat, een suite van hotelkamers vormt met het geheimzinnige vertrek in het Hotel Crystal of een caleidoscopische opera in De uitvinding van de wereld.

Requiem

De weerman is geen symfonie, maar een requiem voor Aleksej Feodosjevitsj en de miljoenen slachtoffers van de stalinistische terreur. De stijl is soberder dan die van Rolins andere werken, maar de puurheid ervan des te roerender. De hoofdtoon is melancholie. Zij wordt onder meer opgewekt door de vele herhalingen van zinnen uit Vangenhejms brieven, een man van wie het aanvankelijke vertrouwen (alles berust op een misverstand, het komt allemaal snel in orde) achtereenvolgens evolueert naar hoop, ongeloof, vermoeidheid en uitputting. Om te eindigen in een absolute stilte, die zestig jaar zal duren. Weemoed in de opsomming van de namen, leeftijden, beroepen van tientallen onschuldige slachtoffers, die zoals Vangenhejm een uiterst onrechtvaardige dood stierven, en voor wie die lange litanie een postuum eerbetoon betekent. Een requiem ook voor Eleonora, de dochter van de weerman, die de demonen uit het verleden uiteindelijk niet wist te overwinnen.

Wanneer ik een boek van Olivier Rolin vertaal, laat ik me in de eerste plaats leiden door de muziek ervan, die in mijn taal dezelfde emoties moet opwekken als bij de lezer van het oorspronkelijke werk. De eerste zinnen van De weerman kunnen dat streven alvast verduidelijken. De roman begint met een korte vaststelling in medias res: zijn domein waren de wolken. Preciezer en korter kan dat niet worden geformuleerd. Hoewel, wie is de persoon die achter 'zijn' schuilgaat? Dat komen we voorlopig niet te weten. Meteen wordt spanning opgebouwd. Onmiddellijk daarna krijgen we een opsomming van alle mogelijke verschijningsvormen van het weerfenomeen, met de wetenschappelijke benamingen nog wel: cirri, cumulonimbi, altostrati… De adjectieven, vergelijkingen, bijzinnen die de periode inkleden, de vele sisklanken en echoënde klinkers, de bezwerende opsomming met de nadrukkelijke herhaling van het lidwoord op het eind zorgen voor een weemoedige sfeer, waarvan tegelijk enige dreiging uitgaat.

Het vergt een uitzonderlijk talent om de lezer geen droge, technische opsomming voor te schotelen, maar dadelijk uit te pakken met een stukje poëzie waarin je de regen hoort suizen, de wind hoort waaien, de branding hoort klotsen, de zon ziet schijnen door een nevelig waas of haar aanwezigheid vermoedt vanwege de lichtranden om de drijvende gevaarten die haar verhullen. 'Ervoor zorgen dat de dingen daar zijn.' Vanaf de eerste zin. Geen wonder dat de roman in 2014 werd bekroond met de Prix du style.

Katelijne De Vuyst is de vaste vertaler van Olivier Rolin. De Vuyst studeerde Romaanse filologie aan de Rijksuniversiteit Gent. Ze vertaalt proza uit het Frans en poëzie uit het Engels en is redacteur vertalingen van de Poëziekrant.