De vaart en het idioom in Aura Xilonens De cowboykampioen, vertaald door Lisa Thunnissen

Y entonces se me ocurre, mientras los camejanes persiguen a la chivata hermosa para bulearla y chiflarle cosas sucias, que yo puedo alcanzar otra vida al putearme a todos esos foquin meridianos.
Dus die paupers lopen dat mooie meisje te teasen en vieze dingen naar haar te roepen en ik denk: als ik die fokking meridianen verrot sla wordt mijn leven misschien totaal anders.

Met de eerste zin van Campeón gabacho van Aura Xilonen, in Nederland verschenen als De cowboykampioen bij Uitgeverij Wereldbibliotheek, bevinden we ons als lezers meteen midden in de actie. We lezen wat de hoofdpersoon ziet en denkt en een paar zinnen later slaat hij erop los, waarop een knokpartij begint. De beschreven gedachten trekken in een fractie van een seconde door zijn hoofd. Het valt ook meteen op dat er nogal wat eigenaardige woorden in de zin staan: kennelijk praat – en denkt – deze ‘ik’ anders dan de meeste mensen.

De vaart, het tempo waarin gebeurtenissen en gedachten elkaar opvolgen, is belangrijk in het hele boek – niet voor niets had de recensie van Roos van Rijswijk in NRC Handelsblad de titel ‘Bravoure als in een actiefilm’. Liborio, de zeventienjarige hoofdpersoon van De cowboykampioen, belandt vaak in knokpartijen, meestal op straat, maar als hij wordt opgepikt door een bokstrainer vecht hij ook in de ring. Liborio is na een woelig leven in Mexico zijn land ontvlucht en probeert als illegale immigrant in de VS een leven op te bouwen. Hij vindt een baantje in een boekwinkel en wordt voor het eerst verliefd, op het mooie meisje dat we in deze eerste zin ontmoeten.

Vaart

Die vaart moest ook in de vertaling terechtkomen, liefst al in die eerste zin. En dat gebeurt niet als je kiest voor een woord als ‘terwijl’, een mogelijke vertaling voor ‘mientras’: 'En dan bedenk ik, terwijl...' ‘Terwijl’ is een langzaam woord, een woord waarin tijdsverloop besloten ligt, een woord dat beelden van een mijmerende jongeman oproept, die voor zich uit zit te staren. Dat heeft ook te maken met de structuur van het Nederlands: als je kiest voor terwijl, raak je verzeild in een opeenvolging van bijzin en hoofdzin, en dat vertraagt.

Na van alles te hebben uitgeprobeerd heb ik ervoor gekozen te beginnen met het woord ‘dus’. Met zo’n woord komt alles meteen in beweging, is de actie al aangekondigd. Bijkomend voordeel is dat het spreektaal is, in geschreven teksten kom je een dergelijke zinsbouw (bijvoorbeeld: ‘dus ik zag die rotzak lopen en gaf hem een knal’) niet zo snel tegen.

Dat was een voordeel vanwege de hoofdpersoon, in wiens hoofd we ons in die eerste zin bevinden. Liborio heeft geen regulier onderwijs gevolgd, zijn taal is die van de straat, die van de mensen die hij onderweg is tegengekomen, en als hij het gevoel heeft dat er een woord ontbreekt, verzint hij het gewoon zelf of vormt hij een bestaand woord om. Leergierig is hij wel: in de boekwinkel leest hij alles wat los en vast zit en de woorden die hij leert mixt hij moeiteloos met woorden die hij al kent.

Tussen straat en boekhandel

Die taal was een van de grootste moeilijkheden bij het vertalen van het boek, en tegelijkertijd een van de leukste aspecten, niet in het minst omdat in de Spaanse tekst het plezier ervan afspat. Ook in die eerste zin liep ik al tegen een aantal problemen aan: ‘camejanes’ komen alleen in dit boek voor, ‘foquin’ is een verspaanste versie van ‘fucking’, ‘bulear’ is ‘bullying’ maar dan in het Spaans, en ‘meridianos’ zijn gewoon ‘meridianen’ maar daarmee worden doorgaans geen mensen aangeduid.

Drie kenmerken van Liborio’s taaltje komen hier aan het licht: de mix van Engels en Spaans (hij leeft nu immers in de VS), het gebruik van verzonnen woorden, en dat van normale woorden op een ongewone manier. De ‘camejan’ heeft een tegenhanger: de ‘camagüey’. De een is arm, een sloeber, de ander is rijk en pronkt daarmee, is iets te zeker van zichzelf. De woorden lijken op elkaar, beginnen allebei met ‘cam’. Wekenlang hebben de woorden in mijn hoofd gesudderd, talloze opties kwamen voorbij, tot ik opeens bedacht dat patser en pauper, weliswaar bestaande woorden, ook erg op elkaar lijken, allebei pejoratief zijn, en precies de goede betekenis hebben.

Voor ‘foquin’ hebben we gelukkig een Nederlands alternatief: ‘fokking’. De ‘meridianos’ zijn net zo vreemd gebleven als ze waren in het Spaans: ‘meridianen’. En in Nederland ‘bullyen’ we mensen bij mijn weten niet, maar ‘teasen’ we ze wel. De seksuele connotatie die dat woord heeft, was in dit geval geen probleem omdat de paupers het meisje inderdaad op een seksuele manier lastigvallen.

De vaart waarmee ik hier mijn oplossingen opschrijf, komt niet helemaal overeen met het tempo waarin ik ze vond, maar juist dát is een van de dingen die vertalen zo fijn maken, als je het tenminste een beetje kunt vinden met het boek waar je aan werkt. Maandenlang leef je in de wereld van dat boek, ook als je in de trein zit, onder de douche staat, met mensen praat, en sommige vertalingen bedenk je juist op dat soort momenten, bijvoorbeeld als je op straat iemand iets geks hoort zeggen. Noem het maar vertalersgeluk¹.

Lisa Thunnissen vertaalde werk van Eduardo Halfon, Juan Villoro en Raúl Zurita voor Terras, Filter. Tijdschrift over vertalen en voor het Poetry International Festival. De cowboykampioen van Aura Xilonen is haar eerste boekvertaling. Daarnaast vertaalde ze drie verhalen uit de bloemlezing Twaalf verhalen en een Revolutie. La isla de Cuba, samengesteld door Nanne Timmer.

¹ Voor nieuwsgierige lezers die ook wat vertalersgeluk willen ervaren: tijdens de Vertalersgeluktournee (de agenda is hier te vinden, op 23/5 zijn de laatste optredens) voerde ik samen met Anne Lopes Michielsen van de Vereniging voor Nieuwe Vertalers bij wijze van entr’acte een klein vertaalexperiment uit met een verzonnen woord uit De cowboykampioen.