Recensie: Negen jaar eenzaamheid

Begin november verscheen Lieveling, het literaire debuut van actrice en scenarioschrijfster Kim van Kooten. De roman is gebaseerd op het levensverhaal van haar vriendin Pauline Barendrecht, die als kind jarenlang seksueel misbruikt werd. Op de achterflap staat een truttige foto van de twee vriendinnen. Het maakt dat ik niet al te hoge verwachtingen van het boek heb, toch lees ik een paar bladzijden. Van Kooten doet me huiveren én hardop lachen. Dit boek wil ik uitlezen, en snel.

N.B. In oktober brachten we een voorpublicatie uit Lieveling.

Te mooi om te stofzuigen

Puck is jarig. Ze wordt vijf jaar. Er zijn geen cadeaus of felicitaties. Haar moeder neemt haar gehaast mee in de auto naar een kast van een huis: 'Hier gaan we wonen, Puck.' Het is de villa van een welgestelde man die een advertentie had geplaatst voor een hulp in de huishouding. Als de moeder van Puck solliciteert, zegt hij bij hun eerste ontmoeting: 'Maar jij bent veel te mooi om te stofzuigen.' Hij nodigt moeder en dochter uit intrek te nemen in zijn villa. Nog geen jaar later trouwen ze.

Het smullen kan beginnen: de laagopgeleide, ordinaire maar beeldschone vrouw begint een relatie met de rijke man die hecht aan decorum. Het verschil tussen onder- en bovenklasse is een klassiek thema. In de musical My Fair Lady van Alan Jay Lerner tracht Professor Henry Higgins een echte dame te maken van Eliza Doolittle, een meisje van de straat. Zes maanden intensieve taalles en etikettenleer werpen hun vruchten af. Maar als Eliza haar enthousiasme niet kan bedwingen bij de paardenrennen vergeet ze alles wat haar was geleerd om een dame te zijn. Ook hier blijkt: sociale afkomst is veel meer dan aangeleerde etiketten en accent. Dit thema vormt een van de pijlers van Lieveling. En Kim van Kooten is een specialist in het uitwerken van karakters en levensechte dialogen.

Wat een figuur

De moeder van Puck komt uit een buitenwijk van Rotterdam. Ze heeft een plat accent en gedraagt zich ronduit ordinair. Wanneer ze haar dikke auto moet inparkeren om te gaan shoppen, zet ze hem midden op straat, kijkt hulpeloos om zich heen en schiet de eerste de beste man aan die voorbijkomt. Met haar dwingende verleidingstechnieken weet ze deze man zo ver te krijgen dat hij de auto voor haar inparkeert.

'Toen ze snel opzij moest stappen voor een boze fietser viel ze bijna om, vanwege haar hoge hakken. [...] De man begon ineens te lachen. "Wat een figuur," zei hij. Ik weet zeker dat hij het niet over haar body had, al zou mama zeker weten van wel.'

Patries, zoals ze wordt genoemd, doet denken aan Marie, de stiefmoeder van Mona in Griet Op de Beecks roman Kom hier dat ik u kus. Een volkse, egocentrische, niet erg slimme vrouw die met haar dominantie de hele familie naar haar pijpen doet dansen. Een sociaal ongemakkelijke situatie, maar een genot om als buitenstaander te lezen.

De familie van Patries doet er nog een schepje bovenop. Oma Crooswijk, ome Joop en tante Hannie gebruiken woorden als 'Grafjankankerfiel' en 'Kutjandosie'. Als aan het licht komt dat Puck misbruikt wordt, en de dader van huis is, laten zij geen minuut onbenut om de hele villa leeg te jatten. Tonnen aan cash, kristal, glaswerk en ook het zilveren bestek nemen ze mee. Ze hebben immers recht op 'een joekel van een schadevergoeding'. Op de muur kalken ze met rode verf PEDO en daaronder, tussen haakjes, NAZI. Met sloophamers molesteren ze de muur waar de kluis in zit, op zoek naar een flinke buit. Maar wat de kluis uiteindelijk prijsgeeft kan het daglicht niet verdragen.

Klap in je gezicht

Lieveling is een bedrieglijk boek. Met grappige familie Flodder-achtige taferelen zet het je op het verkeerde been, om je vervolgens een klap in je gezicht te geven. Je weet dat het over seksueel misbruik gaat en toch kun je het tot een derde rustig lezen zonder schokkende scènes. Stiekem hoop je nog dat het niet die kant op zal gaan, maar vanaf bladzijde 83 liegen de alinea's er niet meer om: Puck wordt seksueel misbruikt. Al de levensjaren die dit boek bestrijkt: van vijf tot veertien jaar. De lezer wordt niet gespaard. Kun je daar niet tegen? Sla dan volgend citaat over.

'Papa heeft het ding in me gestopt en het er aan het touwtje weer uit getrokken. Daarna heeft hij er een nieuwe in gestopt, want het is belangrijk dat ik zelf ook weet hoe ik het eruit moet halen. Hij zit er met zijn neus bovenop. Hij hijgt en voelt aan zijn piemel. Als ik de tampon eruit heb getrokken stopt hij zijn piemel in mijn mond. Mama ligt op de bank televisie te kijken met een schaaltje Smarties [...].'

Er zijn maar weinig personages in deze roman die deugen. Puck haar stiefvader - tegen wie ze verplicht papa moet zeggen (en die door haar moeder steevast 'Pikkedoos' genoemd wordt) - is een man met geld en macht. Hij eist een privékamer wanneer zijn stiefdochter in het ziekenhuis belandt, anders 'koopt hij de hele tent op'. De lezer weet inmiddels waarom. Patries is een vermakelijk personage, voor de lezer, maar een afschuwelijke moeder. Puck krijgt totaal geen liefde en bescherming. Moeder staat het misbruik zelfs oogluikend toe, uit eigenbelang.

Zelfs de agenten bij wie Puck aangifte doet van seksueel misbruik zijn tenenkrommend onsympathiek. De dialoog met hen geeft Van Kooten sterk weer in korte, puntige vraag-en-antwoordvorm. Puck heeft geen vrienden. De kinderen uit haar klas vinden haar vreemd. Slechts twee personages zijn haar steun en toeverlaat. Dokter Kuipers, bij wie Puck tijdelijk onder behandeling is in het ziekenhuis, en meester Hofslot. Een aantal keer doet Puck een aanzet om hen alles te vertellen. Als lezer zou je haar een duwtje in de rug willen geven. Maar dokter Kuipers verdwijnt van het toneel zodra Puck uit het ziekenhuis wordt ontslagen. En meester Hofslot geeft les op de basisschool. Puck gaat naar de middelbare. Een eenzame toekomst tegemoet. Of een toekomst met nieuwe mogelijkheden?

Kim van Kooten slaagt er in Lieveling overtuigend in de belevingswereld van een kind, en vervolgens een puber, neer te zetten. Van Kooten maakt het verschrikkelijke ongemakkelijk licht. Je sluit Van Kootens Puck in het hart en wil haar voorgoed beschermen. Die kwaliteit, afgezet tegen mijn vooroordelen, maakt Lieveling een verrassend literair debuut. Hulde aan Kim van Kooten.

Emilie Franse is socioloog en boekverkoper bij Athenaeum Boekhandel.