Recensie: Mulisch hoort natuurlijk bij de kassa te liggen

Sterreporter Joris van Casteren bracht in een smakelijk boek de beste verhalen bij elkaar die over het vijftigjarige Atheneaum Boekhandel te vertellen zijn, oordeelt Maarten Dessing. Maar het jubileumboek is geen doorwrochte bedrijfsgeschiedenis.

Is u bekend met het alfabet? heet het boek dat Joris van Casteren schreef over Athenaeum Boekhandel ter gelegenheid van haar vijftigjarig bestaan. De titel slaat op het antwoord dat de excentrieke boekverkoper Jacques Asselman gaf aan klanten die vroegen of er werk van een door hen gezochte schrijver op voorraad was. Met andere woorden: zoek het lekker zelf op. De titel geeft daarmee meteen aan hoe uniek deze Amsterdamse boekhandel is. Iedere andere winkel zou Asselman op staande voet hebben ontslagen. Bij Athenaeum bleef de man die ook uit principe weigerde het pinapparaat te bedienen, tot aan zijn dood in dienst.

Van Casterens boek staat vol met zulke kostelijke anekdotes. Alleen al over dit thema.

‘Wanneer [de klant] naar het werk van Ludlum of Stephen King informeerde, was hoongelach zijn deel. “Gaat u liever naar Scheltema aan het Koningsplein,” werd er dan gezegd. “Nee, we verkopen hier geen gummetjes,” kreeg iemand te horen die op zoek was naar kantoorartikeltjes. Als een klant vroeg wat een interessant boek was, werden ingewikkelde titels opgegeven, geschreven door mediaschuwe auteurs die volslagen onbekend waren bij het gemiddelde publiek. “Maar als u niet eens weet wie dat is...” klonk het dan.’

Het is zonder meer amusant om te lezen. Maar ook niet meer dan dat. Je zou bijvoorbeeld willen weten wat het effect was van deze hooghartige houding op de positie van Athenaeum in het boekhandelslandschap en het bedrijfsresultaat. Stootte het alleen maar mensen af of waren er ook klanten die – elitair als ze zich zelf voelden – daar juist door aangetrokken waren? Gaf het de winkel een helder profiel? En: waarom verzekeren voormalige en huidige medewerkers in het boek dat dit tijdperk voorbij is? Wat zegt dat over de wens van de klant van tegenwoordig en de manier waarop Athenaeum met zijn tijd mee is gegaan?

Een bedrijfsgeschiedenis in bijzinnen

Het zou flauw zijn dat Van Casteren te verwijten. Het is niet zijn ambitie (en misschien ook wel niet zijn opdracht) geweest om een doorwrochte geschiedenis van een halve eeuw Athenaeum Boekhandel te schrijven. Verhalen uit een boekhandel luidt niet voor niets de ondertitel. Hij heeft in korte tijd zo veel mogelijk sappige verhalen, fraaie anekdotes en treffende oneliners verzameld, zoals hij dat in zijn oeuvre meestal heeft gedaan – ook in bijvoorbeeld Lelystad (2008) kom je maar weinig te weten over het verhaal van de polder. Dat sommige lezers op hun honger blijven zitten, moeten ze maar voor lief nemen.

Is u bekend met het alfabet? bevat wel een hoofdstuk over de geschiedenis van het pand aan het Spui, waar de boekhandel is gevestigd, een hoofdstuk over de achtergrond van oprichter Johan Polak en nog zo het een en ander. Zo kun je uit de bijzinnen destilleren hoe het de winkel is vergaan: van de stille eerste maanden tot de langzame groei tot een centrum voor iedereen die ludiek en links was; van het rommelige eerste jaren waarin Polak de winkel op basis van persoonlijke willekeur leidde, tot de verzakelijking onder leiding van Guus Schut, waardoor de winkel overeind bleef toen het alles-moet-kunnenklimaat voorbij was.

Gevoel voor het goede verhaal

Veel liever volgt Van Casteren – meer journalist dan historicus – echter zijn instinct. In verschillende reportages zet hij excentrieke klanten neer, de hedendaagse inkoopbeurs in een ‘zelfmoordkazerne langs de snelweg’ of directeur Maarten Asscher, die hij een dag volgt. Hij gaat zelfs zo ver dat die stukken lang niet altijd iets met de boekhandel te maken hebben. Wat doet het er immers toe dat een 85-jarige, dove vaste klant met een voorliefde voor de werken van mystieke denkers glutenvrije kokosboter, instant koffievervanger met karamelsmaak en biologische rijstwafels in huis heeft – en een oude wasmand gevuld met ongeopende post?

En toch, en toch. Omdat Van Casteren zo’n goed gevoel heeft voor het mooie verhaal, blijft er ook in zijn boek over Athenaeum Boekhandel meer dan genoeg te genieten over.

‘Na zo’n bezoek van [Harry Mulisch] belde iemand [van uitgeverij] De Bezige Bij, die dringend met de directeur wilde spreken. Schut: “Het was Mulisch’ redacteur, die zei dat er volgens Harry geen exemplaren van de paperbackuitgave van zijn roman Hoogste tijd in de winkel lagen.” Schut liep naar beneden om poolshoogte te nemen. Hij zag een hoge stapel van de betreffende uitgave op een uitstaltafel liggen en belde de redacteur terug, die de informatie aan Mulisch zou doorspelen. “Vlak daarna belt die redacteur opnieuw: ‘Harry bedoelt dat ze niet naast de kassa liggen, terwijl ze daar natuurlijk wel horen.’”’

En misschien is het wel genoeg. Na lezing van Is u bekend met het alfabet? denk je daarom onwillekeurig toch: dat Athenaeum Boekhandel, dat is echt een bijzondere winkel die in heel Nederland zijn gelijke niet kent.

Maarten Dessing is freelance journalist voor onder meer Knack, De Standaard, Boekblad, Bibliotheekblad en Schrijven Magazine. Zie ook zijn blog maartendessing.blogspot.com.