Recensie: Ondergedompeld in de tijd van Cicero en Caesar

Cicero triomfeert anno 2015! Robert Harris' Dictator (vertaling Arjaan en Thijs van Nimwegen) werd het vaakst geprezen in de eindejaarslijstjes van NRC Handelsblad. Het is het derde deel van zijn trilogie over redenaar, advocaat, filosoof, en politicus Marcus Tullius Cicero (106 - 43 v.Chr.), wiens leven samenviel met de bloei en val van de Romeinse Republiek en de opkomst van Caesar en Augustus. Sterker, hij speelde een belangrijke rol in de politieke intriges en burgeroorlogen. Harris wist ook over zijn laatste levensfase een spannend boek te maken, in de beste traditie van de historische roman.

2015

In de eindejaarslijstjes zijn meestal winnaars en relatieve verliezers aan te wijzen. Winnaars zijn in 2015 Houellebecq, Franzen, Palmen, Thomése, Ouariachi. Een auteur die slechts eenmaal in al die kranten en weekbladen genoemd werd, was de Amerikaanse schrijfster Jenny Offill. Maar interessanter zijn de verschillen tussen de verschillende kranten en weekbladen. In Het Parool werden korte verhalenschrijvers Edith Pearlman en Lucia Berlin tweemaal genoemd, in De Standaard valkenierster Helen Macdonald driemaal, in de Belgische kranten wordt de non-fictie van Pieter Steinz en Julian Barnes wél genoemd, alleen in NRC historisch romancier Robert Harris, en dan meteen driemaal. Harris werd ook geïnterviewd door NRC.

En de argumenten van de NRC-critici klinken behoorlijk universeel. Elsbeth Etty: 'De finale van Robert Harris' trilogie over Cicero heeft alles wat een historische roman aantrekkelijk maakt, de spanning en vaart van een thriller, feitelijke nauwkeurigheid en psychologisch inzicht.' Bart Funnekotter: 'Indringend portret van een man die worstelt om in moeilijke omstandigheden het juiste te doen.' Robert Gooijer: 'Prachtig slot van Harris' trilogie over advocaat, politicus en filosoof Cicero.' De literair critica, de historicus, de thrillerrecensent. Ik ging me afvragen wat ik zou vinden.

58 v.Chr. - 43 v.Chr.

Cicero ken ik wel, zoals elke gymnasiast en zeker elke classicus moest ik zijn pure Latijn lezen, eerst de Catilinarische redevoeringen, later ander werk. Ik ken zijn brieven, zijn toon, zijn ijdelheid, zijn krullendraaierij. Net als zijn grote tegenstrever in dit boek: Caesar, al draaide die geen krullen, maar ietwat houterige zinnen. Harris laat zijn hoofdpersoon Caesars Gallische oorlogen becommentariëren: 'Hij schrijft op een ruwe manier erg goed. Dat soort ongekunsteldheid is een soort kunst - het zal zijn reputatie versterken. Maar waar zullen zijn veldtochten hem nu heen brengen, vraag ik me af. Hij kan machtig worden - heel machtig.'

De verhouding tussen Cicero en Caesar staat centraal in Dictator, én die met Caesars bondgenoten Pompeius en Crassus, en met Caesars moordenaars en erfgenamen. De oud-consul die ooit een samenzwering verijdelde en al flink wat vijanden had gemaakt, gaat eerst in ballingschap om Caesars gewelddadige zetman Clodius te ontwijken, keert terug in de senaat, voegt zich bij het leger tegen Caesar, vlucht, keert terug en wordt keer op keer bedreigd. Dictator is een vol boek, vol intrige, vol moord, vol historische feiten. Harris heeft zijn trilogie uitstekend gedocumenteerd, met onder andere de Loeb Classical Library (29 delen beslaat zijn oeuvre, brieven, gerechtsredevoeringen, politieke aanklachten en handboeken, filosofische werken; Caesar moet het met twee deeltjes doen), en een paar handenvol biografieën. Hij citeert Cicero, hij neemt smeuïge details over van Plutarchus en Suetonius (Caesar epileerde zich, wist u dat?). Maar dit zijn toch Harris' woorden, akelig actueel, als Caesar zijn vijanden verslagen heeft en zijn leger de Griekse havenstad nadert waar Cicero verblijft.

'Ik zag de meest erbarmelijke taferelen: families die met al het bezit dat ze konden dragen, inclusief hun honden en papegaaien, probeerden zich een weg te banen naar schepen; dames die ringen van hun vingers wrongen en hun kostbaarste erfstukken aanboden voor een plek in een nederige roeiboot; het witte lijkje, als een pop, van een verdronken baby die uit de handen van zijn moeder was gegleden toen ze in paniek struikelde op de loopplank.'

En de moord op Caesar, ijzingwekkend bij Caesar. Een twintigtal senatoren belaagt hem. Niemand verdedigt hem. Waarom? 'Ik kan alleen maar zeggen dat alles zo snel ging, en zo gewelddadig en onverwacht was dat ieders verstand erbij stilstond,' zegt Tiro, Cicero's slaaf en secretaris die als zijn biograaf fungeert. En:

'Men zegt dat de laatste woorden van de Dictator een bitter verwijt aan Decimus inhielden, die hem verraderlijk had overgehaald te verschijnen: "Zelfs jij?" Misschien is het waar. Toch vraag ik me af in hoeverre hij toen nog in staat was tot spreken. Achteraf hebben de artsen drieëntwintig steekwonden in zijn lichaam geteld.'

Het is geen mooi proza, geen oorspronkelijk beeld, maar zeer effectief. Bovendien wijkt Harris hier bewust af van wat de antieke bronnen ons vertellen (en we van Shakespeares versie kennen), het 'Et tu Brute', gericht aan de zoon van Caesars maîtresse. Harris roept een zeer geloofwaardige Romeinse Republiek op, maar maakt wel degelijk zijn eigen keuzes uit en ondanks de bronnen.

Thriller?

Harris schrijft fictie. Schrijft hij ook genrefictie? Er pronkt 'literaire thriller' op Dictator, maar er is geen moord op te lossen, de intriges volgen elkaar op, maar worden niet afgesloten. We eindigen middenin de modderpoel die de Romeinse politiek geworden is. In die zin is er weinig thrillerachtigs aan het boek. Wel kiest Harris voor plot, voor de politieke gebeurtenissen, boven de psychologie van ieder ander dan Cicero en misschien Tiro zelf, boven de filosofische overwegingen, boven de literaire kwaliteiten van Cicero's brieven. Hij portretteert de politicus, in een van de meest tumultueuze periodes van de westerse geschiedenis. De spanning is gegeven, daarvoor hoeft hij niet veel te doen.

Niet dat Harris het ons gemakkelijk maakt, met de Romeinse politieke functies, de ingewikkelde systemen waarin Cicero beweegt en Caesar bovenstaat. Hij vraagt meer van je dan de aanwijzingen te volgen. Eerder dan een literaire thriller is dit een historische roman, een slimme, leerzame roman, geschreven door een ambachtsman met grote vertellerskwaliteiten. Dictator wekt de lust op meer Cicero, meer Caesar te lezen, meer Suetonius. En een boek dat aanzet tot lezen, vooruit, dat mag in de eindejaarslijstjes.

Daan Stoffelsen is webboekverkoper bij Athenaeum Boekhandel, recensent en redacteur van de Revisor.