Recensie: Dit 500 jaar oude boek relativeert alle verkiezingsbeloftes van nu

In onzekere tijden van verkiezingen en polarisatie biedt literatuur troost en nieuwe ideeën. Utopia van Thomas More, 500 jaar geleden geschreven, blijkt verrassend modern en daagt de lezer van nu uit om eens echt goed na te denken over hoe een ideale wereld eruit zou moeten zien.

• Een zesurige werkdag waarbij je drie uur werkt in de ochtend, na de lunch twee uur mag rusten en dan nog eens drie uur werkt
• Ongeneeslijk zieken die uitzichtloos en ondraaglijk lijden, kunnen het leven beëindigen door te stoppen met eten of te overlijden tijdens de slaap
• De jacht is een zinloze bezigheid, dus niet geschikt voor burgers, alleen voor slagers
• Om overvolle steden te voorkomen en leeglopende dorpen tegen te gaan, worden burgers via een roulatiesysteem eerlijk verdeeld over stad en platteland
• Vrouwen mogen niet trouwen voor hun 18e, mannen moeten minstens 22 jaar oud zijn

Mee eens of oneens? Dit zijn geen punten uit de partijprogramma’s voor de komende verkiezingen, maar(leef)regels in Utopië, een eiland ongeveer zo groot als Engeland. Advocaat, activist en schrijver Thomas More (1478-1535) beschreef dit fictieve land in de klassieker Utopia. Het boek verscheen in 1516. Het is dus 500 jaar oud en een beetje, maar het is verrassend actueel. Het is alsof More met vooruitziende blik alle zelfhulpboekhypes, morele discussies, bestuurlijke struikelpunten en politieke trends van deze tijd door elkaar gehusseld heeft tot één satirische heilstaat.

Utopië vertoont kenmerken van de deeleconomie (alle inkomsten en bezit worden gedeeld, zodat iedereen genoeg heeft om van te leven), maar ook van The Circle (compleet geregisseerd werk- en privéleven). We zien elementen van de Slow Food Movement (iedereen kan naar hartenlust tuinieren in gezamenlijke tuinen met kruiden, bloemen en wijnranken), maar ook van de bio-industrie (in de kippenhouderijen zijn broedmachines die de eieren op constante temperatuur warmhouden). Een vleug Trump (om te reizen, moet je toestemming vragen), maar ook een touch van Jan Terlouw (de deuren van de huizen kunnen niet op slot).

Het zal SGP-voorman Kees van der Staaij vast goed doen dat in Utopië huwelijkstrouw als het hoogste goed wordt beschouwd. Op vreemdgaan staat een straf van dwangarbeid. Met zulke maatregelen hoef je niet de stofzuiger te pakken om te zorgen dat de relatie niet uitgeblust raakt. Niet alleen binnenshuis, maar ook in maatschappelijk verband zijn relaties in harmonie. De Utopianen zijn zo tevreden, dat er geen gevaar is dat het land gaat lijden aan interne verdeeldheid. Geen enkele jaloerse vorst of wie dan ook is het ooit gelukt om de onderlinge eenheid aan het wankelen te brengen.

De inwoners van Utopië zoeken bovendien de oplossing van problemen niet bij een ander, maar bij zichzelf. Ze lijken succesvol alle soorten cursussen voor een beter, gelukkiger en efficiënter leven doorlopen te hebben. Ze slapen acht uur, zoals mediatycoon Arianna Huffington 500 jaar later promoot in haar boek The Sleep Revolution. Dat, in combinatie met de zesurige werkdag (waar sinds 2016 ook in Zweden mee geëxperimenteerd wordt), zorgt ervoor dat mensen genoeg vrije tijd hebben om te luisteren naar gratis muziekoptredens en openbare lezingen te bezoeken, een soort TED talks avant-la-lettre. Ze zorgen dus ook dat hun geest scherp blijft.

Op bestuurlijk gebied zijn er allerlei veiligheidsmechanismen ingebouwd om blunders en #ophef te voorkomen. De raad van dorsten, zeg maar de ministerraad, mag nooit over een voorstel te debatteren op de dag waarop het is ingediend. ‘Dit om te voorkomen dat iemand zomaar alles wat hem te binnen schiet, eruit flapt en dan later meer energie steekt in het verdedigen van zijn eigen uitspraken dan in de belangen van het land.’

En ook John Lennon’s droom zou uitkomen in Utopië: ‘Imagine no posessions, I wonder if you can. No need for greed or hunger’. In Utopië worden namelijk alle bezittingen eerlijk gedeeld en dus heeft iedereen genoeg om van te leven. ‘Hoewel niemand iets bezit, is toch iedereen rijk’, tekent More op. Utopianen zullen ook nooit zelf een oorlog beginnen puur om eigen gewin, maar om grondgebied te beschermen of een onderdrukt volk van tirannie en slavernij te bevrijden.

More schreef het boek als aanklacht tegen het toenmalige politieke klimaat in Engeland en de Europese politiek. ‘In andere landen wordt er wel veel gepraat over de publieke zaak, maar iedereen zorgt toch vooral voor zijn eigen zaakjes. Hier in Utopië zijn er geen eigen zaken en dus zet iedereen zich serieus in voor de publieke zaak.’ Hij biedt zelfs duiding voor het hoge gehalte aan boze burgers en populistische politici in de huidige verkiezingstijd: ‘In andere landen is iedereen ervan doordrongen dat hij voor zichzelf moet zorgen om niet van de honger om te komen, hoe welvarend het land ook is. Dat maakt het dus noodzakelijk dat hij meer rekening houdt met zichzelf dan met zijn volk, met de ander dus.’

Zitten er dan helemaal geen schaduwkanten aan Utopië? Jawel. Het land heeft voor de lezer van nu onmiskenbaar sterke communistische trekken. De burgers van Utopië dragen allemaal dezelfde kleding. Weliswaar leuk om te zien, maar vooral makkelijk om te dragen en praktisch, want goed bestand tegen hitte en kou. Ze werken allemaal in de landbouw en leren nog een andere ambacht, zoals wol of linnenbewerking of metselaar of timmerman of smid. En ook zonder internet, Facebook en algoritmes is er nauwelijks privacy. Je zou kunnen zeggen dat de inwoners van Utopië allemaal in dezelfde, grote bubble leven, want ruimte om af te wijken van de standaard is er niet.

Wat kunnen we dan leren van een 500 jaar oud boek? Ten eerste dat er niets nieuws onder de zon is. Heel veel plannen en ideeën die we anno nu zelfs 'disruptie' noemen in flashy startup-jasjes, blijken in een middeleeuwse samenleving ook al bedacht te zijn. Je kunt Utopia nu vooral lezen als een gedachte-experiment. Als je Nederland opnieuw zou mogen uitvinden, hoe zou het er dan uit kunnen zien? In deze tijden dat politici elkaar vooral bevechten over hoe we het níet willen en hele epistels schrijven over wat de ander fout doet, is het interessant om de eigen hersens eens onbegrensd de ruimte geven, zoals Thomas More 500 jaar geleden deed. Maar bedenk, wat hij ook al liet zien, de grens tussen utopie en dystopie is soms flinterdun. Ook dat is nu meer dan ooit het geval.

Lonneke van Genugten is oprichter en hoofdredacteur OneWorld, waar dit stuk eerder verscheen. Van Genugten leest en schrijft het liefst over Congo, Rwanda en Guinee, maar ook over mondiale trends, beeldvorming en duurzame lifestyle.