Recensie: Het Duitsland van Angela Merkel

Op 24 september won Angela Merkel, bondskanselier vanaf 2005, de Duitse verkiezingen. In Het land van Merkel. Duitsland 2005-2017 beschrijft Frits Boterman de periode waarin zij uitgroeide tot de machtigste vrouw van Duitsland en een leidersrol in Europa kreeg toebedeeld. Het is een toegankelijk boek over het huidige Duitsland. Frits Boterman is een historicus die over genoeg kritische afstand beschikt om ook over het heden genuanceerd te schrijven.

Van een Europees Duitsland naar een Duits Europa

Boterman (1948), hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam tot zijn emeritaat in 2013, is een van de grootste Nederlandse kenners van het moderne Duitsland. In Het land van Merkel beschrijft hij hoe Merkel zich van een onbekende Oost-Duitse natuurkundige ontwikkelde tot een van de belangrijkste politici. Hij vertelt hoe Duitsland onder haar leiding verschillende crises doorstond, hoe Duitsland veranderde en hoe je haar leiderschap kunt beoordelen. Dit handzame boek is een aanvulling op Botermans eerdere boeken Moderne geschiedenis van Duitsland (734 pagina's) en Cultuur als macht. Cultuurgeschiedenis van Duitsland 1800-heden (1069 pagina's).

De historicus richt zich op drie grote thema's: nationale identiteit, vrijheid en sociale rechtvaardigheid. In toenemende mate heeft Duitsland de last van het verleden van zich afgeschud en is het zelfbewuster geworden. Volgens Thomas Mann moest Europa na de Tweede Wereldoorlog niet Duitser worden, maar Duitsland Europeser. Intussen is dat door verschillende internationale crises omgedraaid. 'Eerst was Duitsland een Europees probleem. Nu moet Duitsland het Europese probleem oplossen.'

Chroniqueur van de eigen tijd

Boterman laat zien hoe Duitsland de belangrijkste mogendheid van Europa is geworden: door de hereniging van 1989, door de sterke Duitse economie en door de terugtrekkende beweging van Engeland en Amerika. Daarbij is hij zich ervan bewust dat het beschrijven van de eigen tijd een hachelijke onderneming kan zijn, 'omdat de historicus als chroniqueur van zijn eigen tijd de nodige afstand mist'.

Hij beschrijft de huidige geschiedenis genuanceerd en met grote kennis van de verschillende stemmen die in het Duitse debat klinken. Zo staat hij niet alleen stil bij de Duitse kritiek op Rusland, maar ook bij de verschillende Putinversteher (sympathisanten van de Russische president). Onze oosterburen hebben namelijk, vooral ter linkerzijde, nogal wat politici en commentatoren met een grote sympathie voor Rusland en zijn leider. Amerika staat in bepaalde linkse kringen voor kapitalisme en oppervlakkige massacultuur. 'Het anti-Amerikanisme is in Duitsland nooit ver weg', schrijft Boterman.

De historicus schetst de basis voor de Duitse economische bloei: 'het samengaan van de industrie en onderzoeksinstituten, en de rol van kleine (familie)bedrijven, die gekenmerkt werden door degelijkheid en de kwaliteit van de producten, de continuïteit van het bedrijf en langetermijndenken in plaats van kortstondige successen'. Bij de bankencrisis beschrijft hij levendig de verschillende opvattingen in de Duitse regering, zoals die tussen minister van financiën Wolfgang Schäuble, 'kampioen bezuinigingen en spaarzaamheid', en de pragmatische Angela Merkel.

Jongere schrijvers

Boterman legt in zijn boek de nadruk op politieke en economische ontwikkelingen. Hij gaat in op de kritische geluiden van schrijvers van al wat oudere generaties, zoals Günter Grass en Botho Strauß. Het commentaar van een jongere generatie schrijvers op het Duitsland van nu ontbreekt. Ik denk dan aan de open brief van schrijfster Jana Hensel aan Angela Merkel, nadat ze hoorde hoe de bondskanselier uitgejouwd werd in het Oost-Duitse plaatsje Finsterwalde, of het commentaar van de in Kiev geboren Katja Petrowskaja op de verhoudingen tussen Duitsland en Rusland.

Dit laat onverlet dat Het land van Merkel een knappe beschrijving is van het Duitsland van de laatste twintig jaar. De grootste verdienste van dit boek is dat het geen biografie van Merkel is, maar een analyse van het Duitsland onder Merkel. Wie de achtergronden bij de politieke en economische ontwikkelingen van ons buurland even toegankelijk als genuanceerd beschreven wil zien, vindt hier het beste boek dat momenteel in het Nederlands beschikbaar is. Het toont aan dat Duitsland worstelt met het Europees leiderschap. Of zoals Merkel het zelf eens krachtig verwoordde: 'We worden verdoemd als we geen leiding geven, en verketterd als we dat wel doen.'

Jerker Spits is germanist. Hij schrijft voor Trouw en De Groene Amsterdammer en schreef een korte cultuurgeschiedenis van Duitsland.