Recensie: Luther en de antichrist in Rome

Vandaag, 31 oktober 2017, is het vijfhonderd jaar geleden dat Martin Luther zijn stellingen op de deur van de slotkapel van Wittenberg spijkerde. In Wereld in wanorde beschrijft de Amerikaanse historicus Craig Harline het vroege leven van Luther. Het boek beschrijft beeldend de belangrijkste jaren in Luthers leven. Harline laat zien hoe Luther aanvankelijk voorzichtig was in zijn kritiek op Rome, maar later steeds feller werd.

N.B. We publiceerden eerder voor uit Wereld in wanorde. Maarten Luther en de geboorte van de Reformatie. Lees het fragment op Athenaeum.nl.

Lutherjaar 2017

Vijfhonderd jaar geleden spijkerde de monnik Martin Luther zijn stellingen op de deur van de Schloßkirche in Wittenberg. Daarmee gaf hij het startsein voor de Reformatie en de breuk tussen de katholieke kerk en verschillende protestantse stromingen. Met zijn vertaling van de Bijbel legde Luther bovendien de basis voor het moderne Duits – geen ander boek heeft de ontwikkeling van de Duitse taal zo beïnvloed.

Een van de meest toegankelijke boeken ter gelegenheid van het Lutherjaar is dat van de Amerikaanse historicus Craig Harline, die met zijn eerdere boek Jacobs vlucht. Een familiesaga uit de Gouden Eeuw [fragment] genomineerd was voor de Libris Geschiedenisprijs 2017. Harline richt zich op de ontwikkeling van Luther van 1517 tot 1522, de periode waarin de onbekende monnik uitgroeide tot een man die Europa op haar grondvesten deed beven. Harline beschrijft vooral de persoonlijke achtergronden en worstelingen van drie hoofdfiguren: naast Luther zelf paus Leo X en vorst Frederik III van Saksen, bijgenaamd Frederik de Wijze.

'Behalve vroom was Frederik voorzichtig, geduldig, slim en tactvol - eerder een haas dan een wolf, zeiden sommigen -, al had hij zo nu en dan ook wel iets van een halsstarrige, kwade bulldog. Zuinig was hij ook. Jazeker, hij spendeerde af en toe vorstelijke sommen aan relikwieën, steekspelen, muziek en feesten, wat zijn onderdanen (tot op zekere hoogte) van grote heren verwachtten, misschien omdat ze zich via hem zelf ook groot voelden. Maar Frederik paste wel goed op zijn geld. In plaats van het met duizenden te vergokken aan de speeltafels die overal stonden waar vorsten bijeenkwamen, gokte Frederik met honderden; in plaats van op al zijn kastelen eet- en drinkgelagen aan te richten, hield hij zorgvuldig bij hoeveel hij en zijn hofhouding verteerden. Hij luisterde ook: in plaats van op zijn eigen oordeel te vertrouwen, bevonden zich aan zijn hof altijd ten minste vijf adviseurs en huldigde hij het standpunt: "Ik geloof de schoenmaker over schoenen, de kleermaker over een broek en de smid over het ijzer" - en dus ook de theoloog over de theologie.'

Natuurlijk was Frederik opgegroeid met 'paardrijden, deelnemen aan steekspelen, jagen en vechten', maar zijn 'favoriete spel' als wijze vorst was 'mijden en tijdrekken'. Dat kwam hem en ook Luther goed van pas toen de paus Frederik verzocht de rebelse monnik te straffen. Frederik vond dat Luther niet zoveel verkeerd had gedaan, maar liet dat om tactische redenen niet aan Rome merken. Harline beschrijft minder de cultuurhistorische en politieke achtergronden, maar eerder de kostbare zaken die Luther nodig had voor zijn studententijd - ‘boeken, papier, inkt, ganzenveren, linnengoed’ – en ook alles wat bij de ontgroening kwam kijken: ‘roet, stront, ‘profetisch water’ (pis) en ‘nepezelsoren’. Zoals in elke biografie van Luther kun je genieten van de vele anekdotes en de vaak plastische taal van de hervormer.

De antichrist in Rome

De wereld in wanorde laat zien hoe Luther steeds verder ging in zijn kritiek op Rome. Aanvankelijk dacht Luther nog dat de paus liever de Sint-Pieter liet afbranden dan dat hij ‘zijn kudde bestal’. Later was hij minder stellig over het gezag van de heilige stoel. ‘De paus is maar een mens en kan zich vergissen in zaken van geloof en moraal.’ Toen hij meer had gelezen en gehoord over de geldzucht van Rome, vond Luther het ronduit schandalig dat de Italiaanse geestelijken in weelde leefden en anderen voor hun feesten, jachtpartijen en kastelen lieten betalen. Luther wond zich op over al het geld dat vanuit het noorden over de Alpen naar het zuiden verdween. ‘De paus eet de vruchten, de Duitsers spelen met de schillen.’ De antichrist bestond volgens Luther, en hij zetelde in Rome.

Revolutionair en reactionair

Harline wil het verhaal van Luther ‘in zíjn wereld plaatsen en door zíjn ogen zien, niet die van ons’. Dat is natuurlijk maar gedeeltelijk mogelijk, want we kunnen Luthers tijd niet door andere ogen zien dan die van ons. In vergelijking met Duitse historici en theologen besteedt de Amerikaan weinig aandacht aan Luthers antisemitisme. Geen Jood zou volgens Luther te vertrouwen zijn. Hij stelde voor alle synagogen plat te branden. Ook al uitte Luther dit antisemitisme vooral in zijn latere werk; het zou van grote invloed zijn en maakt hem tot op de dag van vandaag omstreden.

Omstreden is ook Luthers positie in de Duitse Boerenoorlog. Toen de verarmde plattelandsbevolking het opnam tegen rijke vorsten, pleitte Luther ervoor deze door de Reformatie geïnspireerde opstand met geweld neer te slaan. De Nederlandse criticus en vertaler Nico Rost (1896-1967), een groot kenner van de Duitse cultuurgeschiedenis, schreef: ‘Luther is en blijft voor mij een genie – een geweldige figuur. Een revolutionair en een reactionair. Een juist oordeel zal ik daarover wel nooit krijgen, want het probleem Luther is zo gecompliceerd, omdat het niet van het probleem Duitsland te scheiden is.’

Een Duits historicus of theoloog zou de beschrijving van Luthers antisemitisme niet snel beperken tot slechts een bladzijde in de epiloog van een ruim driehonderd bladzijdes tellend boek. Door de nadruk op de eerste jaren van de hervormer blijven de bedenkelijke kanten van Luther behoorlijk buiten beeld, en dus is het de vraag of de lezer van dit boek uiteindelijk tot een afgewogen oordeel kan komen. Dat laat onverlet dat dit het meest toegankelijke en beeldend geschreven boek is over de beginjaren van de hervormer.

Jerker Spits is germanist. Hij schrijft voor Trouw en De Groene Amsterdammer en schreef een korte cultuurgeschiedenis van Duitsland.