Recensie: Tekenaar met twee maskers

In Europa lijkt de kernramp in het Japanse Fukushima als gevolg van de tsunami in 2011 vrijwel vergeten. In Japan echter wordt nog steeds gewerkt aan de ontmanteling van de reactor en zijn bepaalde gebieden rond de centrale nog steeds verboden gebied. Manga-tekenaar Kazuto Tatsuta geeft in de graphic novel Ichi-F een autobiografisch, minutieus verslag van zijn werkzaamheden in de centrale na de ramp. Veilig werk, zo is zijn overtuiging. Maar is het dat ook? Het boek roept méér vragen op en nodigt uit tot discussie – onbedoeld maar van grote waarde.

Manga’s

Manga’s zijn Japanse strips, uitgegeven in paperbackformaat. In de westerse wereld worden deze strips onterecht geassocieerd met alleen maar geweld of expliciete seks, maar het genre omvat juist allerlei onderwerpen. Manga’s zijn in Japan niet alleen populair bij de jeugd en young adults. Ze worden gelezen in alle lagen van de bevolking. De verhalen zijn qua stijl gebaseerd op oude Japanse tekenkunst, maar na de Tweede Wereldoorlog overgoten met een flinke portie westerse invloed. Kazuto Tatsuta (1965) was een beginnend manga-tekenaar toen hij zich in 2012 aanmeldde voor werk in de kernreactor van Fukushima. De aardbeving en de tsunami van 2011 leidden tot een kernsmelting in de centrale, het uitvallen van het koelsysteem, explosies en het ontsnappen van radioactief materiaal uit drie koeltorens van de centrale. In 2012 werd begonnen met de ontmanteling van de centrale, werk dat voortduurt tot op de dag van vandaag.

Straling

De aanlokkelijke betaling en het gevoel iets te kunnen doen voor de getroffen samenleving trekken Tatsuta over de streep. Zijn werk bestaat eerst uit het verzorgen, omwisselen of weggooien van beschermende kleding van overig personeel. Later mag hij in teamverband pijpleidingen verwijderen in een van de getroffen delen van de centrale. Het is zwaar werk door de luchtdichte pakken en maskers. Tot in de kleinste details beschrijft hij de centrale (met plattegronden), de omzichtige veiligheidsmaatregelen die moeten worden genomen om personeel niet aan straling bloot te stellen: dubbele gesloten overalls, dubbele handschoenen en beschermende gezichtsmaskers, in een omgeving waar het gevaar niet zichtbaar is. Na het werk dient alle kleding weggegooid of ontsmet en hergebruikt te worden en wordt bij ieder individu de straling getest. Het werk mag maar een uur per dag duren. Het is volkomen veilig, zo verzekert de directie.

Heel opmerkelijk is het fanatisme waarmee iedere werknemer zijn taak serieus neemt en vertrouwen heeft in de woorden van de directie. Waarom stellen werknemers zich niet kritischer op, is een vraag die zich aandient. Het zegt mogelijk iets over de Japanse opofferingsgezindheid voor land en volk. Kritiek van personeel op het werk is er niet en ook Tatsuta neemt werk- en woonomstandigheden voor lief. Kritische vragen over de veiligheid van kernenergie stelt hij zichzelf niet, vragen die bij de lezer juist wel opdoemen.

Misstanden

Wanneer hij enige maanden in de centrale werkt besluit hij van zijn belevenissen een strip te maken, Ichi-F, wat ‘Fukushima 1’ betekent. Het verschijnt in afleveringen in diverse tijdschriften en wordt meteen een succes.

In de Japanse pers verschijnen rond die tijd meerdere berichten over gevaarlijke arbeidsomstandigheden in de centrale en de risico’s die werknemers zouden lopen. Tatsuta wordt er van beticht dat zijn strip wellicht een propagandawerkje van de directie van de centrale is om misstanden te verdoezelen. Het is een episode die opvallend genoeg niet in de strip voorkomt. Wel beschrijft Tatsuta uitgebreid zijn tekensucces. Hij publiceert de strip onder pseudoniem en verschijnt bij interviews met een Mexicaans vechtersmasker op om niet herkend te worden. Zo wordt hij een man met twee maskers, dat van tekenaar en dat van de werknemer die z’n anonimiteit wil behouden.

Opvallend is dat hij ook zonder die maskers nauwelijks iets van zichzelf laat zien. Het monotone werk, de dagelijkse routine, de voorgeschreven huisvesting met collega’s en het ontbreken van contact met de buitenwereld laten ook weinig ruimte voor persoonlijke ontboezemingen. Hooguit raakt hij geïrriteerd over de werkwijze van mogelijk dubieuze contractfirma’s. Maar ligt hier niet de kern van een zeer twijfelachtige arbeidsrelatie tussen werkgever en werknemers?

Immers, een situatie waarin een directie zich verschuilt achter een hiërarchische structuur van contractfirma’s en subcontractfima’s, met potentieel goedgelovige werknemers die werken volgens ingebakken Japanse tradities, leent zich bij uitstek voor het onder het tapijt vegen van hen onwelgevallige omstandigheden. In het boek wordt dit niet aan de orde gesteld, maar door dit manco wordt de vraag juist opgeroepen.

Postnucleair

Het verhaal is zonder meer indrukwekkend gedetailleerd. Het roept bovendien een gevoel van beklemming en beslotenheid op door de dagelijkse routine en monotonie van het werk.

De tekenstijl van Tatsuta is modern, strak en precies. Gebouwen, auto’s en apparatuur, kleding en omstandigheden in de centrale worden nauwkeurig neergezet. Japanse opschriften worden onder de tekeningen vertaald en de tekenaar verduidelijkt in extra bijschriften vaak gebeurtenissen en situaties. Aan gezichtsuitdrukkingen besteedt hij minder aandacht, maar in Japanse strips is dat van ondergeschikt belang.

Wanneer het contract van Tatsuta met de centrale is beëindigd, leren we pas iets meer over de hoofdpersoon: hij timmert ook aan de weg als zanger en is een fervent bezoeker van visrestaurants. Zijn wereld in het moderne Tokyo met haar neonreclames, super hoogbouw, kantoorkolossen en snelwegen contrasteert honderd procent met het uitgestorven landschap van de verboden gebieden rondom de centrale waar hij soms door heen reist. Daar zijn de gevolgen van de tsunami en de kernramp nog volop zichtbaar: autowrakken, vernielde huizen, overwoekerde landerijen met loslopende dieren. Het is het beeld van een postnucleaire samenleving waarin de natuurkrachten de mens overwonnen hebben dankzij de onvoorzichtigheid van de mens. Eigenlijk zijn Tatsuta’s tekeningen van deze gebieden onbedoeld een waarschuwing voor een toekomst met kernenergie. Als dat het gevolg is van het boek, dan is het een meer dan duidelijk signaal.

Martin Smit is redacteur van het tijdschrift De As en medewerker van Athenaeum Nieuwscentrum.