Recensie: Was Alexis de Tocqueville de eerste speltheoreticus?

Het gedachtegoed van Alexis de Tocqueville heeft binnen de politieke filosofie, de geschiedenis van de westerse democratie en die van de Verenigde Staten in het bijzonder, grote invloed, maar binnen de sociale wetenschappen valt zijn bekendheid tegen. Wat heeft hij de sociale wetenschap te bieden? Was hij een sociaal wetenschapper? En zo ja, was hij dan de eerste? Deze vraag probeert sociaal theoreticus Jon Elster te beantwoorden. Door chip huisman.

Elster spit de drie belangrijkste werken van Tocqueville, Democracy in America, Ancien régime en Recollections minutieus door en distilleert er een aantal causale mechanismen, verklarende principes, uit die juist vandaag de dag nog voor de sociale wetenschappen relevant zijn, om bijvoorbeeld te kunnen verklaren waarom democratieën levensvatbaar zijn. Een interessante en nieuwe stelling die Elster op basis van Tocquevilles werk poneert, is dat democratieën niet zo zeer levensvatbaar zijn door een relatieve mate van sociale gelijkheid, maar door de snelle economische en politieke vervangingsgraad binnen democratische staten. Met andere woorden: doordat mensen relatief snel de maatschappelijke ladder kunnen beklimmen en afdalen en door een snelle vervanging van politieke leiders is het haast niet mogelijk om een klassensamenleving met daarin grote machtsongelijkheden te ontwikkelen. Misschien ging dit op in het Amerika van 1831-32, maar om hetzelfde te beweren voor het hedendaags Amerika, wordt moeilijk. Het hedendaags Amerika kenmerkt zich juist door een enorme machtsongelijkheid. Dit maakt Elsters stelling dat het werk van Tocqueville relevant is voor hedendaagse sociale wetenschappen al problematisch.

Volgens Elster wordt Tocqueville niet vaak, zoals Marx, Durkheim en Weber, tot de grote klassieke sociale denkers gerekend, omdat zijn werk niet voorziet in sterke wetmatige stellingen met veel verklaringskracht. Elster wijt dit aan Tocquevilles rommelige en vage schrijfstijl. Daarom alleen al is het bewonderenswaardig dat Elster erin slaagt op een elegante manier de abstracte logica in de ideeën van Tocqueville bloot te leggen en deze te koppelen aan hedendaagse sociaal wetenschappelijke inzichten. Dit resulteert in een theoretisch model waarbinnen verlangens en kansen individueel gedrag bepalen; hoe dit individueel gedrag sociale instituties en geaggregeerde patronen van gedrag bepaalt en hoe deze weer op hun beurt de verlangens en kansen van het individu beïnvloeden. Bent u er nog? Deze trant van redeneren verraadt iets over de auteur, die Tocqueville zo wel erg drastisch een zeer specifieke sociaal wetenschappelijke stroming intrekt.

Elster heeft naam gemaakt in het ontwikkelen van spel- en rationele keuzetheorie. Dit is een sterk op het natuurwetenschappelijk model gebaseerde theoretische stroming binnen de sociale wetenschap die er vanuit gaat dat sociale fenomenen causaal moeten worden verklaard uit individueel handelen. Dat is dan weer gebaseerd op rationele kosten-batenanalyses waarbij voor het meest optimale wordt gekozen. Deze criteria gebruikt Elster ook om te testen en aannemelijk te maken dat Tocqueville de eerste sociaal wetenschapper is. In de ogen van Elster komt Tocqueville zelfs erg dicht bij het formuleren van de inzichten van speltheorie.

Hoewel ik het met Elsters stelling eens ben dat Tocqueville zeker een belangrijk sociaal wetenschappelijk denker was, twijfel ik er sterk aan of hij de eerste was: David Hume of Adam Smith zouden ook goede kandidaten kunnen zijn. Dat heeft ook te maken met welke definitie van sociale wetenschap je hanteert – in Elsters geval een erg nauwe. Sociale wetenschap behelst nu eenmaal meer dan alleen spel- en rationele keuzetheorie. Deze nauwe definitie maakt het boek ook minder toegankelijk voor lezers die niet goed bekend zijn met deze theoretische stroming. Het wordt ons niet makkelijker gemaakt door de structuur van het boek. De negen hoofdstukken behandelen ieder apart een aantal mechanismen, maar daarbij verwijst Elster veelvuldig terug of vooruit naar andere hoofdstukken, wat verwarrend werkt.

Dit neemt niet weg dat het boek een waardevolle aanvulling is voor het begrijpen van Tocquevilles werk en daarbij ook een aantal interessante nieuwe aanknopingspunten geeft voor het begrijpen van hedendaagse sociale fenomenen. Zelfs voor sociale wetenschappers die niets ophebben met spel- en rationele keuzetheorie is Alexis de Tocqueville. The First Social Scientist de moeite waard om te lezen, want al weet Elster Tocquevilles pionierschap niet te bewijzen, hij legt wel zijn analytisch denken helder bloot.

Chip Huisman is socioloog en als promovendus verbonden aan de Amsterdamse School voor Sociaal wetenschappelijk onderzoek aan de Universiteit van Amsterdam.