Recensie: De genetische oogst van landbouw, tienduizend jaar geleden

De kredietcrisis, maar ook de klimaatcrisis hebben hun oorsprong zo’n tienduizend jaar geleden, stelt geneticus en antropoloog Spencer Wells in De akkers van Pandora (Pandora's Seed). Grofweg rond die tijd voltrok zich een keerpunt in de menselijke ontwikkeling. Enkele mensen besloten niet langer als jager-verzamelaar te leven van wat de natuur hen te bieden had, maar gingen hun eigen voedsel verbouwen. In plaats van onderdeel van de natuur te zijn, onderwierp de mens land en dieren aan zijn behoeften. De gevolgen van die ogenschijnlijk eenvoudige beslissing zijn zeer ingrijpend geweest, de grootste revolutie in de laatste vijftigduizend jaar van menselijke geschiedenis: ‘Voedsel was niet langer de beperkende factor bij het bepalen hoeveel mensen er in een bepaald gebied konden leven.’ Deze boeren avant la lettre konden echter niet voorzien dat hun akkers ook een heel andere oogst zouden opleveren. Door christianne vink.

De mens kreeg een ander genoom als boer, en een slecht gebit…

Tijdens zijn onderzoek naar de de menselijke migratie en ontwikkeling van de afgelopen 50.000 jaar kwam Wells erachter dat het menselijk genoom juist de afgelopen tienduizend jaar sterk aan selectiedruk onderhevig was geweest, veel meer dan in de periode daarvoor. Dit bleek samen te vallen met de ontwikkeling van de mens als boer, iets wat ook wel de neolithische revolutie genoemd wordt. In zijn boek laat Wells een keur van onderzoeksgegevens de revue passeren om dit gegeven te onderbouwen. Hieruit blijkt dat de expressie van het menselijk genetisch materiaal veranderd is onder invloed van de omstandigheden, maar dat dit lang niet altijd in het voordeel van de moderne mens is. De huidige obesitasepidemie is hier slechts een van de voorbeelden van.

De neolithische revolutie had nog meer in petto. In het kielzog van de overstap naar een boerenbestaan volgden vele andere grootschalige veranderingen. De bevolking nam exponentieel toe, irrigatie van het land werd noodzakelijk om de opbrengst te verhogen en als gevolg hiervan ontstonden er overheden en legers. Wells neemt hier grote stappen door de geschiedenis.

Met het nauwe contact tussen mens en dier deden ook tal van infectieziekten hun intrede, zoals mazelen, tuberculose en griep. En waar cariës bij de jager-verzamelaar een zeldzaamheid was, zijn er in neolithische vindplaatsen veel gaatjes in gebitsresten aangetroffen. Wells ziet het als een teken van aftakeling, een onverwacht gevolg van de veranderde levensstijl.

… maar de jager-verzamelaar in ons kreeg stress…

Tot zover het eerste deel van het boek, dat leest als een historische roman over de ontwikkeling van de mens. Dan begint Wells wat meer verbanden te leggen met onze huidige maatschappij en waaiert hij breed uit. Hij betoogt dat wij diep van binnen nog steeds jagers en verzamelaars zijn en dat we daarom ziek en gestrest raken van onze huidige leefwijze. Tegenwoordig komen er continue prikkels op ons af en leven we in veel grotere groepen (steden) samen, wat tegennatuurlijk genoemd kan worden. Hoewel Wells hier best een interessant punt heeft, is de onderbouwing wat oppervlakkig.

Vervolgens stapt hij over op de gevolgen van de technologische vooruitgang op gebied van prenatale genetische diagnostiek en houdt een pleidooi voor een publiek debat daarover. ‘We zijn slim genoeg om eindeloos veel nieuwe mogelijkheden te ontwikkelen, maar zijn we ook wijs genoeg om al die mogelijkheden op een verstandige manier te gebruiken?’

Ook de klimaatverandering, gevolg van de intensieve landbouw, veelteelt en onze energieverslindende levenswijze, bespreekt hij. Eigenlijk alle grote problemen, aldus Wells, van onze huidige maatschappij hebben hun oorsprong tienduizend jaar geleden. Er is zelfs een hoofdstuk over de evolutionaire oorsprong van fundamentalisme, een onderwerp dat ook prima op zichzelf zou kunnen staan. (Kort samengevat: in de jager-verzamelaar cultuur leefden mythos en logos, het spirituele en het denkende aspect, hand in hand. In onze maatschappij is mythos ten koste van logos naar de zijlijn gedirigeerd, en die lacune wordt maar al te graag opgevuld door fundamentalisten.)

… en de lezer moet met ethiek aan de slag.

De informatie die Wells heeft samengebracht is interessant, maar wat moeten we er nu mee? Alle heren met pijl en boog het bos in sturen en de dames de bosbessenstruiken laten kaalplukken? Nee, gelukkig kent de huidige maatschappij nog genoeg zegeningen om dit niet als een serieuze optie te zien. Maar wat dan wel? Wells eindigt met een pleidooi voor het herijken van ons morele kompas. Misschien is de morele superioriteit die wij vaak voelen ten opzichte van zogeheten achterlijke culturen wel onterecht. En zijn we nu echt zoveel gelukkiger als we de baas spelen over de natuur? Het kan best zinvol zijn onze morele en ethische overtuigingen eens in evolutionair perspectief te zetten, dat zou nog wel eens tot verrassende conclusies kunnen leiden.

Zo’n wending benadrukt eens te meer dat Wells in De akkers van Pandora wel erg veel onderwerpen aan zijn kapstok probeert te hangen, en daardoor komt niet alles even goed uit de verf. Dit neemt niet weg dat het boek een sympathiek betoog is dat tot nadenken stemt. Het helpt de maatschappij en onze huidige worstelingen in een generaties overstijgend perspectief te zetten. Aan het publieke debat, dat vaak toch vrij kort van memorie is, levert dat een extra dimensie op.

Wells doet met dit boek een poging om Pandora's doos weer dicht te doen. Want wat is nu haar allergrootste plaag? Wells: ‘Hoogmoed. Meer willen hebben dan je al hebt, de centrale drijfveer van het moderne leven.’ Greed is not good. Waarom zou je meer verzamelen dan je nodig hebt?

Christianne Vink is psycholoog en freelance journalist.