Recensie: Het starre Pakistan, schitterend

Dat Brits-Indië ooit onafhankelijk zou worden, stond wel vast. Maar dat er in de nacht van 15 augustus 1947 een gruwelijk monster op de wereld werd gezet, had niemand vermoed. Het enorme subcontinent werd in twee delen gehakt: India in het midden, met zowel in het westen als het oosten een deel van Pakistan. Toen premier Nehru zijn beroemde onafhankelijkheidsverklaring uitsprak, waren de precieze grenzen tussen de twee gloednieuwe onafhankelijke staten nog steeds niet vastgesteld. Intussen vloeide het bloed van miljoenen, slachtoffers van de meedogenloze moordpartijen die met de scheiding van India en Pakistan ('Partition') gepaard gingen. Oost- en West-Pakistan zijn inmiddels eveneens van elkaar gescheiden, na een verwoestende onafhankelijkheidsoorlog werd Oost-Pakistan in 1971 omgedoopt tot de zelfstandige republiek Bangladesh. Pakistan, het voormalige West-Pakistan, staat nu bekend als een militant en militaristisch islamitisch bolwerk, grotendeels in leven gehouden door Amerikaanse steun. Granta, het invloedrijkste literaire tijdschrift ter wereld, wijdt een speciaal nummer (112) aan het land. door lodewijk brunt.

Pakistan vrij. Maar islamitisch?

Muhammad Ali Jinnah is de grondlegger van Pakistan, de vader des vaderlands, maar of hij het huidige Pakistan had voorzien of gewild, valt te betwijfelen. Wat hij nou eigenlijk precies nastreefde, werd nooit duidelijk. Hij maakte als invloedrijke moslim, naast hindoes als Gandhi en Nehru, deel uit van de 'Congress Party' - de partij die een eind maakte aan de Britse koloniale macht. Hij streed voor 'zijn' islamitische minderheid binnen een overwegend hindoeïstische natie, net als voormannen van de sikhs en andere religieuze minderheden vochten voor de bescherming van hun eigen godsdienstige achterban. Het seculiere karakter van de onafhankelijkheidsbeweging was blijkbaar niet voldoende garantie - Jinnah verlangde méér, maar concreet was hij niet. In de aanloop naar de onafhankelijkheid is uiteindelijk slordig en in grote haast besloten de scheiding tussen een moslimstaat en een hindoestaat te realiseren.

Jinnah is niet bepaald het prototype van een fanatieke moslimfundamentalist, de stichter van een staat die religieuze terroristen opleidt en in bescherming neemt. Jane Perlez, correspondent van The New York Times, schrijft in Granta een hilarisch portret. De in Engeland opgeleide, welgestelde advocaat Jinnah, had niets met de islam. Hij dronk, rookte en was dol op ham. Hij organiseerde een lunch op de onafhankelijksdag terwijl het ramadan was: zijn gasten mochten geen hap eten.

Zijn eerste toespraak tot de bevolking van Pakistan had dan ook geen spoor van islamitische bevlogenheid, hij sprak als de verwende aristocraat die hij altijd was geweest - niet in het Urdu, want dat was hij niet machtig. Perlez maakt er melding van dat zijn stem totaal verwoest was door de ruim vijftig Craven A-sigaretten die hij dagelijks rookte. 'U bent vrij,' sprak hij in bekakt Engels.

'U bent vrij om uw tempels te bezoeken, u bent vrij om naar uw moskeeën te gaan of welke andere religieuze plek dan ook in de staat Pakistan. U mag tot iedere godsdienst, kaste of ideologie behoren - de staat heeft daar geen boodschap aan.'

De staatsgreep en de Taj Mahal

Het kan verkeren. In 1977 kwam de fundamentalistische generaal Zia ul-Haq door een staatsgreep aan de macht. Twee jaar later liet hij voormalig premier Zulfikar Ali Bhutto ophangen en ontpopte hij zich tot een wrede dictator die met harde hand de 'islamisering' van Pakistan ter hand nam. Intizar Hussain schrijft over zijn eigen ervaringen. Na de staatsgreep '... werd de lucht vervuld van vroomheid en werd er veel gepraat over godsdienst: bidden, vasten'.

Spoedig mocht er op de radio en tv niet meer worden gesproken over drank, terwijl de klassieke Urdu-poëzie bol staat van verwijzingen naar dronkenschap in verband met romantische liefde en verlangen. Naast godsdienst werd ook het nationalisme een verplicht nummer.

Tijdens een radiodiscussie over de culturele erfenis van de islam, maakte Hussain een opmerking over de Taj Mahal, als hoogtepunt van islamitische architectuur - dat moest worden geschrapt. Waarom? De Taj Mahal staat in India! 'Wat een land heeft generaal Zia van Pakistan gemaakt,' roept Hussain uit, 'een menging van gebeden en het rumoer van openbare terechtstellingen.' Hij voegt eraan toe dat latere regeringsleiders, ook als ze zoals Benazir Bhutto democratisch waren gekozen, niet meer van Zia's lijn zijn afgeweken.

Bijna vijftien jaar geleden kwam Granta met een schitterend Indianummer - Granta 57, 1997. De aflevering over Pakistan heeft nét zo'n hoog niveau, maar toch lijkt het of de bijdragen wat meer van buitenaf zijn geschreven en minder van binnenuit. Dat zal ongetwijfeld te maken hebben met het karakter van beide samenlevingen: het starre Pakistan versus het flexibele India. Des te meer springen de 'persoonlijke' stukken eruit, bijvoorbeeld dat van Kamila Shamsie over jeugdcultuur of dat van Fatima Bhutto (kleindochter van Zulfikar) over de Sheedi-gemeenschap. Ze laat zien dat er in Pakistan vele miljoenen mensen wonen die zich allerminst kunnen identificeren met het islamitische fundamentalisme waarmee de staat tegenwoordig wordt geassocieerd.

Terug naar Kasjmir

Het artikel van Declan Walsh, correspondent van The Guardian, is adembenemend: hij beschrijft de politieke situatie in het grensgebied tussen Pakistan en Afghanistan. Datzelfde geldt voor de bijdrage van Basharat Peer. Hij gaat op bezoek in Kasjmir, de etterende wond die India en Pakistan al sinds de onafhankelijkheid gescheiden houdt.

In het genoemde Indianummer stond ook een stuk over Kasjmir, geschreven door James Buchan. Vijftien jaar geleden leek het erop dat de situatie in Kasjmir tot het absolute dieptepunt was afgezakt, de politiek en het leger hebben een stinkende puinhoop van de deelstaat gemaakt. Maar Peer, die verslag doet van familiebezoek en contacten met jonge stenengooiers, houdt een oude waarheid omhoog: het kan altijd véél erger...

Lodewijk Brunt is stadssocioloog, met als specialisatie India.

N.B. Vanavond, 29 september, spreekt John Freeman, editor van Granta, in Spui25. En bij gelegenheid van het verschijnen van dit 112de nummer zijn nu alle nummers te krijgen bij Athenaeum Boekhandel voor € 12,50.