Recensie: Pac-man als dankbaar voorbeeld

Stel je bent in een collegezaal, maar je hebt geen idee wat een collegezaal is. Wat wéét je dan van de situatie waarin je bent? Er staan rijen stoelen, er is een spreker. Er is een microfoon, een projector en een projectiescherm. Al deze dingen staan in een welbepaald patroon, de stoelen zijn gericht op één punt (de spreker), het projectiescherm op de stoelen. En door deze samenhang krijgen alle elementen in de ruimte een zin en een betekenis. En wat nu, schrijven Damian Sutton en David Martin-Jones in Deleuze Reframed, zou er gebeuren als je alle objecten in de ruimte zou weghalen? Zou je iets overhouden? Door leonhard de paepe.

Met dit soort gedachtenexperimenten illustreren de beide auteurs complexe concepten uit het werk van Gilles Deleuze, en dat werkt waanzinnig inspirerend. Op de vraag of je iets overhoudt antwoorden zij:

‘Yes, since there would be forces and energies that remain, that never go away: “Pure relations of speed and slowness between particles imply movements of deterritorialisation, just as pure effects imply an enterprise of desubjectification.” This is the plane of consistency.’

Zo krijgen we de mogelijkheid om ons iets voor te stellen bij het ongelooflijk complexe concept ‘plan de consistance’. Het is een term om de ‘weerstand’ te beschrijven die iedere ruimte altijd in zich draagt. Volgens Deleuze bestaat er niet zoiets als volmaakte frictieloosheid (of tabula rasa). Al wat je kunt doen is werken met bestaande vormen, deze doordenken en ontginnen en omvormen naar je wens, in de wetenschap dat iedere handeling altijd onverwachte nieuwe mogelijkheden en onmogelijkheden oplevert.

Sutton en Martin-Jones schrijven in de inleiding dat hun studie ‘in’ Deleuze altijd opwindend én frustrerend was. Maar waar de meeste inleidingen in het denken van Deleuze vooral de irritatie en niet de opwinding communiceren, daar blinkt Deleuze Reframed uit door een keur aan toepassingsmogelijkheden voor Deleuziaans denken te tonen. Met schijnbaar groot gemak koppelen de auteurs de concepten (Rhizome, plan de consistance, becoming-woman, minor cinema, virtualiteit en movement-image/time-image) aan allerhande hedendaagse culturele verschijnselen.

Nadat zij Rhizoom hebben uitgelegd aan de hand van de gevechtstechnieken van de Vietcong in de Vietnamoorlog, blijkt Pac-man een dankbaar voorbeeld om deterritoralisatie en reterritorialisatie uit te leggen. Pac-Man wordt vergeleken met een kolonialist die de vruchtbare ruimte kaalvreet (deterritoralisatie), zich onderwijl aanpast aan de oorspronkelijke bevolking (reterritorialisatie) die hij moet ontwijken, en pas zijn vrijheid vindt als hij de ruimte volledig heeft kaalgevreten.

Steeds opnieuw beschrijven de auteurs hoe cultuur ‘politiek’ doorwerkt in de maatschappij. Wikipedia is politiek omdat zij de informatiehiërarchie openbreekt en miljoenen nieuwe relaties creëert. De tegenovergestelde reacties van de Britse politie en de politie uit New York (respectievelijk walging en enthousiasme) op het computerspel GTA (Grand Theft Auto) verraden iets over de opvatting die beide politiedepartementen hebben over orde en discipline en het mensbeeld dat zij erop nahouden. De film Mysterious Skin uit 2004 wordt gelezen als een politieke daad omdat zij stereotype sekserollen doorbreken. De afwijzende reactie van conservatief Amerika op de postume expositie van de Amerikaanse kunstenaar Robert Mapplethorpe, zorgde er onbedoeld voor dat ethnische en seksuele identiteit opnieuw doordacht werd door legio Amerikanen. En zo werd Mapplethorpe na zijn dood nog een politieke actor.

Dit boek beschrijft het werk van een moeilijke denker als Deleuze op zeldzaam toegankelijke wijze, en laat en passant zien hoe dit denken overal in de cultuur werkzaam is en hoe je er zelf mee verder kunt. Deleuze Reframed is een gracieus boek dat alles doet wat het belooft: Deleuze productief maken!

Leonhard de Paepe studeerde aan de kunstacademie en is filosoof. Hij is docent Esthetica aan de de Koninklijke Academie voor Beeldende Kunsten in Den Haag (KABK).