Recensie: Wie aankomt, smeedt een netwerk

De trek naar de stad, omvangrijk en wereldwijd, leidt tot grote omwoelingen. Economisch en cultureel, maar zeker ook politiek. In tal van steden over de hele wereld vind je concentraties van volksverhuizers, gelukzoekers en avonturiers die het karige bestaan op het platteland vaarwel hebben gezegd en vol verwachting uitzien naar het leven in een land van melk en honing, waar de straten met goud zijn geplaveid en werk voor het oprapen ligt. Dat valt tegen en de confrontatie met de harde werkelijkheid zorgt voor sociale brandhaarden. In de negentiende eeuw was de migratie nauw verbonden met industrialisering en stedelijke groei, maar de verstedelijking die zich nu voordoet, waarbij de stadsbevolking de plattelandsbevolking in snel tempo in omvang voorbijstreeft, slaat alles. Aan de specifieke plekken waar de kersverse migranten voet aan wal zetten, heeft de Canadese journalist Doug Saunders een boek gewijd: Arrival City (De trek naar de stad, vertaald door Guus Houtzager). Intrigerende titel, fascinerend onderwerp. Door lodewijk brunt.

Standplaats: stad van aankomst

Dat Saunders verslaggeverbloed heeft, blijkt uit elke pagina. Hij laat zien dat individuele gevallen van migranten passen in een groter patroon. Je maakt kennis met Jeanne Bouvier, die uit de Rhônevallei naar het negentiende eeuwse Parijs trekt, met de Turkse jongeman Sabri Kocgigit, met de Gambiaan Aziz Foon en de Marokkaan Lisaneddin Assa, en met tal van anderen. Afkomstig uit Engeland, China, Californië, Kenia, Polen, Venezuela, India, Duitsland en Bangla Desh.

Hoeveel de omstandigheden ook mogen verschillen, steeds gaat het erom dat in de plaats van aankomst sociale netwerken moeten worden gesmeed - migranten zijn op zoek naar werk, onderwijs, een dak boven het hoofd. En steeds zie je hoe in de gevestigde omgeving tegenwerking, vijandschap, onwetendheid en onwil worden opgewekt.

Migratie is bepaald geen nieuw onderwerp, een groot deel van vakken als sociale geografie, sociale geschiedenis, sociologie en antropologie gaat erover, maar Saunders ziet verbanden die nog niet uitputtend aan de orde zijn geweest en illustreert dat op een manier die ook een gewone krantenlezer zal aanspreken. Hij heeft de hele wereld afgereisd en zich terdege op de hoogte gesteld van de situatie ter plaatse. Dat is geen sinecure, ook al heeft hij steun gehad van onderzoekers die het betrokken gebied goed kennen en erover hebben gepubliceerd. Anders dan de meeste journalisten biedt hij inzicht in zijn bronnen en voegt hij bijna twintig bladzijden voetnoten toe met geraadpleegde literatuur.

Vage contouren

Om van arrival cities te kunnen spreken, moet duidelijk zijn wat de auteur precies bedoelt. Dat valt soms een beetje tegen. Een van zijn voorbeelden is de voorstad Mulund in de Indiase stad Mumbai. Maar wat is nou de arrival city: Mulund, Mumbai of misschien zelfs India? Je kunt dezelfde vraag stellen over een ander voorbeeld uit het boek: Slotervaart of Amsterdam? Om te beseffen wat een arrival city precies is, zou je ook moeten weten in welk opzicht Mulund en Slotervaart (en er zijn uiteraard nog dertig of veertig andere voorbeelden uit het boek te halen) overeenkomen. Zijn ze zó verschillend van naburige wijken dat je meteen hun onderscheidende kenmerken ontdekt? In het boek kun je hierop geen concrete antwoorden vinden, waardoor het begrip arrival city toch iets van zijn aantrekkelijkheid verliest.

Ook behandelt Saunders het verschijnsel migratie zelf nogal vluchtig - veel meer dan een paar verschillende soorten heeft hij niet te bieden. Ernstiger is dat hij keer op keer de suggestie wekt dat de trek naar de stad eigenlijk altijd hetzelfde is, of het nou plaatsvindt in het Londen van Dickens, het Berlijn van Döblin of het Bombay van Rushdie.

Je zou toch minstens een paar omstandigheden kunnen noemen die de eenentwintigste eeuwse migratie tot een fundamenteel ander verschijnsel maken dan, zeg, die van twee eeuwen geleden: bijvoorbeeld de rol van de overheid, het karakter van de welvaartsstaat en, niet te vergeten, vervoer en communicatie. In het negentiende eeuwse Glasgow woonden de Ieren op een kluitje om contact met elkaar te kunnen onderhouden. Vandaag de dag zijn migrantengemeenschappen soms over vijf of zes verschillende werelddelen verspreid: contacten worden onderhouden door e-mail, telefoon, fax en goedkope vliegreizen.

Slordigheden

Saunders is soms slordig: in India hangen mensen niet met hun hoofd uit treinraampjes, want die zijn afgesloten met traliewerk; in 2002 hebben aanhangers van de Shiv Sena in Mumbai geen 700 mensen vermoord, de ideologie van het hindoenationalisme heet hindutva en niet hinduvta. Maar dat is kinderwerk, want van de Nederlandse vertaling (De trek naar de stad) heeft uitgeverij De Bezige Bij een puinhoop gemaakt. Krom Nederlands is onverteerbaar, misleiding is onvergeeflijk. Het begint bij de boektitel zelf, maar de lijst missers is moedeloos lang. Een enkel voorbeeld. De enclosure-beweging op het Britse platteland wordt aangeduid als de ‘omheining’ en van uiteenzettingen over de migranteneconomie is geen woord te begrijpen omdat de vertaler blijkbaar nooit heeft gehoord van de informele economie en zelfstandig ondernemerschap.

Saunders heeft met Arrival City geen klassiek meesterwerk geschreven, maar zijn boek is geïnspireerd en hij is een belangrijke maatschappelijke ontwikkeling op het spoor. Hij verdient beter dan liefdeloos geknoei.

Lodewijk Brunt is stadssocioloog.