Recensie: Dagelijks anarchisme

Een zebrapad in een saaie provincieplaats, het voetgangerslicht staat op rood. Minutenlang wacht je op groen, terwijl er geen verkeer te bekennen is. Steek je dan over? Is dat dan burgerlijke ongehoorzaamheid, een daad van verzet, een vorm van anarchisme van de daad? Met dit voorbeeld opent de Amerikaanse antropoloog James C. Scott zijn boek Two Cheers for Anarchism. Daarin signaleert hij hoe op plekken waar de regeringsmacht nadrukkelijk de toon aangeeft de bevolking in verzet een spontaan anarchistisch gedrag kan vertonen, zonder dat men ooit van enige anarchistische theorie heeft kennis genomen. Door martin smit.

Anarchisme als actueel denkbeeld

Anarchisme ontstond in de negentiende eeuw, als een politieke en filosofische stroming die uitging van samenwerking tussen individuen en groepen, zonder dat er sprake zou moeten zijn van hiërachische verhoudingen of staatsregulering. Gelijkwaardigheid van individuen stond daarbij voorop.

Een werkelijke massabeweging is het anarchisme nooit geweest, behalve tijdens de Spaanse burgeroorlog in de jaren 1936-1938. De Spaanse anarchistische vakbond CNT (Conféderacion Nacional de Trabajo), die miljoenen leden had, verdedigde in Catalonië haar revolutie tegen de troepen van generaal Franco. Tegelijkertijd voerde zij landhervormingen door, werden fabrieken en openbare diensten gecollectiviseerd, bestuursvormen gedemocratiseerd en werd in veel gebieden het geld afgeschaft.

Een uiteenzetting van de klassieke anarchistische denkbeelden zoals die in de negentiende eeuw door de 'aartsvaders' van het anarchisme, Proudhon, Bakoenin en Kropotkin, zijn verwoord, geeft Scott niet. In plaats daarvan toont hij aan dat anarchistische denkbeelden in allerlei situaties toepasbaar zijn, en dat menselijk handelen in de samenleving vaak een spontane anarchistische inslag heeft. Dat geldt vooral voor afgezonderde gemeenschappen, maar ook in de westerse samenleving ziet Scott dezelfde soort tendenzen.

Gemeenschappen in verzet

Scott verrichtte antropologisch onderzoek onder boeren in Maleisië en Vietnam en publiceerde daarover diverse studies, onder andere The Moral Economy of the Peasant (1976) en Domination and the Arts of Resistance (1990). Studenten zullen zijn naam kennen van Seeing Like a State (1998). Hij concentreerde zich daarin op de wijze waarop boerengemeenschappen omgaan met en zich verzetten tegen regels en wetgeving die van bovenaf wordt opgelegd, door landeigenaren, lokale autoriteiten of staat.

In veel gemeenschappen heerste eeuwenlang een zekere harmonie tussen de ondergeschikte partij en de overheersenden. Naarmate echter de dominantie van de regelgever toenam en de opgelegde regels strenger werden, nam het onbehagen bij de gedomineerde groep toe. Verzet was het gevolg. Bovendien bleek het opleggen van regels het identiteitsgevoel bij oorspronkelijke minderheden te versterken, zeker wanneer deze ingingen tegen eeuwenlang bestaande gewoontes, lokale bestuursvormen en gebruiken. Als voorbeeld noemt hij de landbouw.

Lucht, water, grond

In de derde wereld werd door koloniale overheersers geprobeerd de bestaande landbouwmethodes van de inheemse bevolking om te zetten naar een strakke, op industriële leest geschoeide ingerichte manier van landbouw. Vaak mislukte dit omdat de grond niet bestand was tegen het jaar na jaar verbouwen van hetzelfde gewas op dezelfde grond. Bovendien riepen dit soort maatregelen bij de bevolking een toenemende weerzin op tegen de machthebbers. In diverse landen in Zuidoost-Azië en Latijns-Amerika had de gedwongen standaardisering van de landbouw negatieve gevolgen voor de productie.

Scott roept een essentiële vraag op: wie is eigenlijk eigenaar van natuurlijke bronnen als lucht, water en grond? Oorspronkelijk alle aardbewoners zou je zeggen. Toch hebben in de loop der eeuwen velen zich grond en water toegeëigend. Zij die er woonden of werkten, dienden zich ondergeschikt te maken aan de zelfverklaarde eigenaren. Dat leidde tot het ontstaan van grootgrondbezit, koninkrijken en staten. Gevolg: uitbuiting en onderdrukking. Oorspronkelijke bevolking en bewoners kwamen in verzet omdat hun traditionele gebruiken en rechten werden vertrapt. Tegelijkertijd bleek een streven naar een meer rechtvaardige samenleving te ontstaan.

Bouwen buiten de burgers om

Two Cheers for Anarchism is niet zozeer een onderzoek naar deze ontwikkeling, eerder een observatie. Scott trekt hem door naar hedendaagse situaties in de westerse samenleving. Hij geeft meerdere voorbeelden. Op de destijds geprezen stedenbouw onder invloed van bijvoorbeeld Le Corbusier in de tweede helft van de vorige eeuw - in Amsterdam is de Bijlmer een goed voorbeeld - is later kritiek gekomen omdat de bouwwijze vooral uitging van wensen van de lokale overheid om wijken en bewoners overzichtelijk te kunnen reguleren, terwijl met bewoners nauwelijks rekening werd gehouden. Scott noemt het voorbeeld niet in zijn boek, maar het verzet van Amsterdammers tegen de sloop en nieuwbouw van de Nieuwmarktbuurt in het begin van de jaren zeventig, geeft goed weer waar de crux tussen autoriteiten en bevolking lag.

Een ander mooi voorbeeld is dat van Parijse taxichauffeurs, die in hun dagelijkse taak voortdurend alle verkeersregels overtraden om hun taak te kunnen vervullen, maar tijdens een arbeidsconflict zich strikt aan de regels gingen houden. Het resultaat was dat het verkeer in Parijs volledig vastliep. Burgelijke ongehoorzaamheid bleek in deze zaak wel degelijk effect te hebben.

De staat, het recht en het breken

Anarchisten mogen dan een antipathie tegen de staat hebben, Scott deelt dat niet helemaal. De staat is niet per definitie negatief. Er is niets op tegen om gebruik te maken van de positieve kanten van de staat, zoals goede gezondheidszorg of degelijke woningvoorziening. Structurele veranderingen in samenlevingen zijn altijd tot stand gekomen door massabewegingen die op in opstand zijn gekomen. De staat is in beginsel een behoudend instituut, dat geen belang heeft bij losbandige protesten, relletjes, stakingen of opstand.

Maar wanneer een groep of een bevolking zich aangetast voelt in haar dagelijks bestaan en in verzet komt tegen strenge regelgeving of overheersing, dan is dat gerechtvaardigd. Het breken van de wet, ongehoorzaamheid aan de overheid, ook al is dat in strijd met heersende opvattingen, is in vele gevallen terecht. Ook al is het maar om een stukje terug te veroveren van de oorspronkelijke rechten die we als aardse wezens bezaten.

Martin Smit is redacteur van het tijdschrift De As, publiceerde artikelen in De As, De Parelduiker en En Route, is redacteur van Uitgeverij De Vooruitgang en medewerker van Athenaeum Nieuwscentrum.