Recensie: Er is een katalysator nodig in liefde en oorlog

‘Het is met oorlog zoals met verliefdheden. Je kunt niet kiezen wanneer ze je overvallen,’ zegt NAVO-chief of staff Clark Rogers, als een Russische MiG 23 met onbekende bestemming het Westerse luchtruim binnendringt. Oorlogen, conflict, de spanning van tegenstelling: alle verhaallijnen in Tom Lanoyes Boekenweekgeschenk Heldere hemel draaien daarom. Ze staan los van elkaar, de piloot van het vliegtuig, de geslachtofferde familie in Kooigem, vlakbij Kortrijk, de hoge lui in het ‘gehucht Casteau, bij Bergen’. En toch zijn ze door een onbemand vliegtuig uit de USSR met elkaar verbonden.

N.B. Lanoye opende de Boekenweek 14 maart 2012 met vlagvertoon en blazers en een signeersessie (foto's). U krijgt het Boekenweekgeschenk cadeau bij aankoop van ten minste € 12,50 aan Nederlandstalige boeken.

Geschiedenissen in een eindeloos vertakkend stelsel

Andrej Volkonski bijvoorbeeld zweeft aan zijn parachute boven Polen, gekatapulteerd uit zijn falende gevechtsvliegtuig, dat niettemin zonder piloot besloot verder te vliegen. Andrej, een vele malen gedecoreerd vliegenier, deelt al vallend zijn visie op Gorbatjov en een ineenstortende Sovjet-Unie. Hij wist dankzij zijn goede naam zijn moeder, eenmaal weduwe, naar een particulier verpleeghuis te krijgen, vocht daarvoor in Afghanistan, tien jaar verspilling, vlak na zijn militaire opleiding, waar hij zich naar binnen knokte, mede door als kind elke dag met zijn vader te oefenen met het inhouden van de adem. Als hij op de Poolse aarde landt, breekt zijn been.

Ook Rogers is meer dan een pion. Hij vocht in Korea, Vietnam, draagt vier sterren. Veracht De Gaulle en zijn soldaten, rookt te veel Marlboro, verloor zijn vader als kind in een buitenwijk van Chicago en werd ‘de eerste zwartchef’ in de Navo. Dat laatste gaat tussen neus en lippen door, evenals zijn heimelijke liefde voor zijn secretaresse. Alles heeft een vertakking, iedereen een gezin, een levensgeschiedenis.

‘Rogers voelde Daisy’s hand nu toch op die van hem. Ze trilde en voelde koud aan. Rogers kneep er geruststellend in. Het kon hem niet schelen of iemand het zag. Maar hij durfde niet naar het gezicht van Daisy te kijken – moeder van twee, en diensthoofd van twintig, allemaal nietsvermoedend aan het werk, vlak boven hen.’

Zo krijgt in kort zinnetje tussendoor zelfs de secretaresse een identiteit, een stuk waarde toegewezen: niets of niemand in dit boek is zonder eigen verhaal. Dit heeft vreemd genoeg iets troostrijks. Op het randje van de koude en een hete oorlog, tussen bizarre, grootse (en soms historische, al heette de piloot in het echt Nicolai Skuridin) gebeurtenissen als een neerstortende MiG op een Kooigemse boerderij, dat de geschiedenis in is gegaan als een vergeten krantenkop, zijn het de kleine, menselijke verhalen die de aandacht krijgen.

Niet meer dan we hebben kunnen

Heldere hemel bevat veel informatie: Volkonski’s leven, zijn relaties en de visie op zijn omgeving wordt in enkele pagina’s uit de doeken gedaan. Maar nergens ontstaat onrust, door de slimme wijze waarop Lanoye omgaat met de snelle associaties en sprongen in ruimte en tijd. Van, bijvoorbeeld, de actie van de piloot, naar de leider van de Sovjet-Unie.

‘Zijn demarche verantwoorden werd nu een ander verhaal. Hij zou het nu aan den lijve mogen ondervinden, wat al dat gepraat waard was over glasnost en perestrojka, “openheid’ en ‘verbouwing”. De nieuwe leider die daar al dik drie jaar de mond vol van had, was ook een getekende. Hij had een wijnvlek op zijn kalende schedel, Michail Gorbatsjov, zoon van een eenvoudige monteur uit de Kaukasus, verder op en top een partijproduct.’

Oorlog op huiselijk niveau

De verhaallijn die veel meer aandacht krijgt dan de twee bovengenoemde, namelijk dat van de Kooigemse Vera, haar man Walter en diens maîtresse, is helaas een stuk minder virtuoos en compact opgebouwd. Ook in hun verhaal, dat ik, zo ben ik mij bewust, uiteraard enigszins tekort doe door het hier alleen te bespreken als ‘een van meerdere verhaallijnen’, staat een oorlog op uitbreken, maar dan op familieniveau, door jaloezie en misleiding en met een gevecht om een boerderij en een klein vermogen als mogelijk gevolg. Die boerderij, zo weet men bij het openslaan van Heldere hemel uiteraard al, zal getroffen gaan worden door het Russische gevechtsvliegtuig. Lanoye maakt deze absurde historische gebeurtenis tot iets wezenlijks, iets wat plaatsvindt tussen doodnormale mensen.

‘Er is een katalysator nodig,’ zegt Generaal van Buren in het NAVO-hoofdkwartier. Een katalysator die tot oorlog leidt, zoals een onbemande MiG. In de Kooigemse familie is dit het bezoek van de jonge, wulpse Carla, Walters vriendin, aan Vera, zijn echtgenote. Maar het conflict tussen de twee vrouwen dat ontstaat, wijkt sterk af van de rest van het boek, qua opbouw en qua stijl. Terwijl een reusachtig conflict tussen Oost en West letterlijk in de lucht hangt, vechten de twee vrouwen hun ‘kleine’ oorlog uit. Om en om nemen ze de leiding in de ruzie, razendsnel wisselend van leiderspositie, als in een razendsnelle toneelscène.

Lanoye heeft eerder bewezen een begiftigd toneelauteur te zijn, en op zichzelf is het conflict realistisch, en bouwt de spanning zich mooi op, van vriendelijkheden heen en weer tot grote woede-uitbarstingen. En toch, hoe jammer dit ook is voor de eigen kracht van de verhaallijn, is het niet helemaal thuis tussen de overige verhalen. Die bezitten een zekere rust: de rationele houding van de NAVO-chief of staff, de gelatenheid van de verloren piloot, alle zinnen bevatten kalmte in tijd van crisis. Het kleinschalige conflict steekt hier vreemd tegen af, past stilistisch niet in het geheel.

En er is nog iets wat wringt. Ik noemde de vertakkingen van verhalen boven troostrijk, zo menselijk en zo onaf als ze zijn bij die grote gebeurtenis. De episode tussen Vera en Carla daarentegen heeft kop en staart: Walter gaat vreemd, het vliegtuig stort neer. Daartussen gaat het om hoop, om bezit, om jaloezie en eigenwaarde. De personages spreken zich expliciet uit, de intrige is al te degelijk afgerond: drama, punt. In deze verhaallijn dringt het minst de oorspronkelijke potentie van het gegeven door, dichtgestopt als het is. Dat maakt hem paradoxaal genoeg de minst interessante, tot een voetnoot bij die gebeurtenis die op bewonderenswaardige, originele manier een aantal prachtige verhalen met elkaar samen brengt.

Bob Hopman is neerlandicus (Ma) en lid van de hoofredactie van Recensieweb.nl. Daar zal deze recensie ook geplaatst worden, en uitgebreid worden met reacties en uitbreidingen door collega-recensenten van Recensieweb.