Recensie: Geert Mak slaat op zijn trommel

In De hond van Tišma beschrijft Geert Mak hoe Europa, net als de hond van de Joegoslavische dichter Tišma, verstijfd een onzekere toekomst tegemoet gaat; de hond op een ijsschots in de Donau, Europa op een gammel politiek bestel in de crisis. Mak probeert naar eigen zeggen nuances te vermijden, maar eindigt zijn pamflet verrassend genoeg met de moeder der nuances: áls de muntunie onverhoopt opbreekt, is dat misschien wel helemaal niet zo'n ramp. Door misha velthuis.

De Duitse krant Die Zeit vroeg zich onlangs af ‘waar de stemmen van de intellectuelen blijven, nu Europa “uit de lucht dreigt te gaan”. Waarom slaan ze niet op hun trommels, nu het continent brandt?’. Mak voelt zich blijkbaar aangesproken. Als één van Nederlands bekendste hoeders van de Europese geschiedenis heeft hij als geen ander de verantwoordelijkheid om op zijn trommel te slaan. De hond van Tišma is echter geen voorspelbare roffel van verontwaardiging maar een geslaagde poging om voorbij de gangbare pro-Europakritieken te kijken.

De enorme kracht van het dagelijks leven

De hond van Tišma start met een rake observatie: er staat deze maanden enorm veel op het spel, en toch weten de cruciale ontwikkelingen maar weinig aandacht te trekken. Het is zo’n crisis waarvan de impact pas zichtbaar is als je ver uitzoomt in de tijd en ruimte: iets waar de ‘enorme kracht van het dagelijks leven’ nauwelijks ruimte voor biedt. De crisisberichten die ons desondanks bereiken zijn daarbij zo versleuteld in technische termen dat de werkelijke onderliggende politieke problemen nauwelijks meer bij ons aankomen: we zijn al afgehaakt. ‘Kun je tegelijk doodsbenauwd en verveeld zijn?,’ vroeg Paul Krugman zich af. Kennelijk wel, zegt Mak.

Verdwenen gemeenschappelijke overtuiging

Of we nu verveeld zijn of niet, we staan volgens Mak wel degelijk voor een ongekende crisis. De bekende problemen passeren de revue, zoals de ongelijke economische groei, het democratisch tekort in Brussel, de lakse toepassing van gemeenschappelijke begrotingsregels, en het uit hand gelopen casinokapitalisme. Daarbij benadrukt Mak het contrast tussen de huidige EU-apathie en het oorspronkelijke gevoel van urgentie. De ‘founding fathers’ van de EU werkten nog vanuit de overtuiging dat Europese integratie noodzakelijk was om een nieuwe oorlog te voorkomen. Het ging hen om het minimaliseren van ‘de angst voor de ander’. Wat Hammarskjold ooit over de Verenigde Naties zei geldt ook voor de Europese Unie: ‘It was not created to bring to us heaven but to save us from hell.’ Die gemeenschappelijke overtuiging lijkt, alle successen van de afgelopen decennia ten spijt, verdwenen.

Toch ligt de kracht van De Hond van Tišma niet in deze stoomcursus ‘moderne geschiedenis van Europa’. De historie van de Europese integratie is al vaker beschreven (bijvoorbeeld in Maks eigen In Europa of in Enzensbergers Het zachte monster Brussel of Europa in de klem). De meerwaarde van Maks boekje zit hem in de conclusies die hij hieruit trekt over de toekomst van de EU.

Wat doet Duitsland?

Wat gaat de tijd ons leren? Volgens Mak moeten we ons richten op Duitsland, want opnieuw ligt het lot van Europa in oppermachtige Duitse handen. ‘Wordt het een Duits Europa, of een Europees Duitsland?’ Gaat Duitsland de eigen starre moraliteit opdringen aan Europa, of zal het een stelsel ondersteunen dat voor alle landen acceptabel is? Tot zijn spijt observeert Mak het eerste. Duitsland blijft zich verzetten tegen Euro-obligaties, en blijft hameren op het belang van keiharde bezuinigingen in Zuid-Europa. We lijken in Europa opnieuw in de Versaillesval te lopen - we schuiven de verantwoordelijkheid voor een gemeenschappelijke crisis weer in de schoenen van één partij. Dit terwijl een dreigend faillissement zowel de debiteur als de crediteur valt aan te rekenen, aldus Mak. Met deze onverantwoorde instelling zet Duitsland de verworvenheden van decennialange integratie op het spel.

Onverwachte draai

Zoals het hoort in een goed pro-Europa betoog wordt deze probleemanalyse gevolgd door een weldoordacht stappenplan om de boel alsnog te redden: schulden kwijtschelden, meer soevereiniteit en verantwoordingsplicht naar Brussel, strengere begrotingsregels, ga zo door. De cirkel lijkt rond. Mak heeft op zijn trommel geslagen.

Maar dan, in een kort nawoord, komt Mak plotseling verrassend uit de hoek:

‘… als ik de oproep van de vorige pagina’s ook op mezelf toepas lukt dat niet meer. Het papier, Brussel, de markten en het alledaagse Europa, ze hebben niets meer met elkaar van doen. Ik moet Norman Davies gelijk geven. Ik vrees dat het voorbij is.’

Wanneer puntje bij paaltje komt blijkt Mak dezelfde conclusie te trekken als de Europese historicus Norman Davies: het is gedaan met de muntunie. De euro gaat vallen.

Pessimistisch optimisme

Lang blijft Mak echter niet lang in wanhoop hangen. Integendeel, in wat volgt beschrijft hij kort en krachtig waarom en onder welke voorwaarden een breuk in de muntunie helemaal geen ramp hoeft te zijn. Het verlaten van de muntunie doet Griekenland op den duur misschien wel goed. De unie zal zich herschikken in groepen gelijkgestemde landen, en verdere Europese integratie zal zich op sociaal en cultureel vlak alsnog voltrekken. Het hoeft geen ramp te zijn, als we het huidige onkruid maar bij de wortel verwijderen en daarbij niet onnodig veel Europese verworvenheden afbreken.

Dit onverwachte einde geeft De hond van Tišma extra diepgang. In feite geeft Mak de lezer de keuze tussen twee conclusies. In plaats van de bekende idealen door te drukken houdt Mak de deur open naar een alternatieve toekomst - een toekomst die misschien gegrond is in pessimisme, maar daar niet per se in hoeft te verzanden. Onze ijsschots mag misschien in stukken breken, maar dat hoeft nog niet ons einde te betekenen. De hond van Tišma werd uiteindelijk door een groep kinderen naar de kant gesleept. Met de juiste stuurmanskunst staan ook wij straks misschien weer veilig aan wal.

Misha Velthuis studeerde Fysische Geografie (BA) en Politicologie, richting Internationale Betrekkingen (MA). Momenteel verzorgt hij werkgroepen politicologie aan de UvA.