Recensie: Voorvechter van het wetenschappelijk denken

Daniel Dennett (1942) is al jaren een van de meest vooraanstaande Amerikaanse intellectuelen op het gebied van cognitieve wetenschappen en filosofie. Dennett studeerde aan een aantal van de beste universiteiten van Amerika (Harvard en Oxford) en kreeg les van legendarische figuren als W.V. Quine en Gilbert Ryle. Zijn academische carrière beslaat baanbrekend onderzoek op het gebied van psychologie, cognitiefilosofie, darwinisme, determinisme, religie en politiek. Door leonhard de paepe.

N.B. Op 16 november sprak de Amerikaanse filosoof Daniel Dennett bij Spui25 met Nico Frijda en Herman Philipse over de vrije wil en de ziel. Het videoverslag van deze bijeenkomst kunt u hier zien.

Hoe onze hersenen een web spinnen

Dennett blinkt uit in glasheldere argumentatie, een typische Angelsaksische intellectuele deugd. In Consciousness explained schrijft hij toegankelijk over het notoir moeilijke onderwerp bewustzijn, de cognitieve instantie die 'ik' zegt. Meteen bij aanvang van deze studie waarschuwt hij: 'If I succeed in my attempt to explain consciousness, those who read on will trade mystery for the rudiments of scientific knowledge of consciousness, not a fair trade for some tastes.' Maar stelt hij in het vervolg: 'When we understand consciousness - when there is no more mystery - consciousness will be different, but there will still be beauty, and more room than ever for awe.' En met die verzekering in de rugzak neemt hij de lezer aan de hand, langs talloze posities ten aanzien van het bewustzijn.

Dennett gebruikt zowel in teksten als in lezingen een schat aan testmateriaal, waaruit blijkt dat ons bewustzijn vaak stukken minder goed werkt dan de onproblematische opvatting die we er zelf van hebben. Het evolutionaire model blijkt volgens Dennett de beste kaarten te hebben voor de verklaring van het fenomeen. Net als ieder dier hebben wij een ervaring van de buitenwereld, maar - in tegenstelling tot de dieren - ook van onszelf:

'The strangest and most wonderful construction in the whole animal world are the amazing, intricate constructions made by the primate, Homo Sapiens. Each normal individual of this species makes a self. Out of its brain it spins a web of words and deeds, and, like the other creatures, it doesn't have to know what it's doing; it just does it. This web protects it, just like the snail's shell, and provides it a livelihood, just like the spider's web, and advances its prospects for sex, just like the bowerbird's bower.'

Uit de indrukken van de zintuigen maakt de mens een verhaal van woorden waaruit een ik ontstaat. De indrukken van de zintuigen zijn echter in het geheel niet betrouwbaar en dus vult ons bewustzijn de gaten, de missing links, graag met inschattingen of zelfs fantasie. Het is dit (immateriële) ik-verhaal dat we bewustzijn of ziel noemen.

Het vermogen vooruit te kijken

Jaren later, in 2003, buigt Dennett zich over het aanpalende probleem van de vrijheid. In wetenschapskringen ontstaat in deze periode het determinismedebat. Determinisme is de simpele vooronderstelling van vrijwel iedere wetenschap, die leert dat voor alles wat gebeurt, er, gegeven die condities, niets anders had kunnen gebeuren. Het harde determinisme, dat de vrije wil ontkent, is het schrikbeeld van velen. Als een keten van oorzaak en gevolg de verklaring is voor alles wat gebeurt, hoe kunnen we dan bijvoorbeeld de crimineel verantwoordelijk houden voor zijn daden? Hij kon niet anders!

In Freedom Evolves zoekt Dennett naar een oplossing binnen het determinisme. Hij keert terug naar het gegeven dat wij een bewustzijn hebben. 'But in what sense?' vraagt Dennett die het antwoord ook geeft: 'In the sense that our brains, unlike the brains even of dogs and cats and chimpanzees and dolphins, our brains have functional structures that give our brains powers that no other brains have - powers of look-ahead, primarily.' En daarin ligt onze vrijheid.

Het vermogen om vooruit te kijken, stelt ons in staat bepaalde situaties als vermijdbaar en andere als onvermijdbaar te kennen. Dat je 175 cm groot bent, ligt biologisch grotendeels vast, dat je door een ruit moet springen niet. Maar, zegt Dennett, de inschatting dat door een ruit springen niet verstandig is, en de vrijheid om het niet te doen, is precies mogelijk dankzij het determinisme. Als natuurwetten zomaar zouden kunnen veranderen, zou het onmogelijk zijn op de wereld te anticiperen. Wij mensen kunnen en moeten vooruitkijken. Hierin ligt onze vrijheid en onze tragiek.

Hoe vrijheid evolueert

Wij kunnen de wereld onleefbaar maken (Dennett verwijst naar milieuproblematiek), omdat we zulke vrijdenkers, creatieve experimenteerders en avonturiers zijn. Maar het is diezelfde kwaliteit die ons ook in staat stelt een catastrofale uitkomst te vermijden. Daarom pleit Dennet tegen angst voor wetenschap: 'many are afraid that learning too much about what we are - trading mystery for mechanisms - will impoverish our vision of human possibility.' Angst ziet hij vooral bij de postmoderne denkers, die claimen dat 'wetenschap slechts een andere gestalte van een lange lijn van mythen is met haar eigen rituelen zoals iedere andere religie.' Dennett verzet zich tegen deze reductie van open en testbare kennisverwerving tegen modieus scepticisme. In Freedom Evolves, toont Dennett de lezer de vele filosofische en wetenschappelijke posities ten aanzien van het begrip vrijheid, om vervolgens tot de fascinerende conclusie te komen dat vrijheid juist bestaat dankzij het determinisme. Juist omdat wij redelijke inschattingen kunnen maken over de gevolgen van onze daden kunnen we kiezen. De groei van kennis van het mechaniek van de natuur vergroot onze mogelijkheid tot rationele keuzes en dus onze vrijheid. Anders gezegd: met de groei van wetenschappelijke kennis evolueert onze vrijheid!

Don't blame us if we don't get it

Het zijn deze inzichten waarmee Dennett zich mengt in het religiedebat. Samen met Richard Dawkins, Sam Harris, en Christopher Hitchens wordt hij bekend als een van the four horsemen of new atheism. Deze vooraanstaande wetenschapsverdedigers stellen zich te weer tegen een al te zachtaardige behandeling van de religie, omdat ze een taboe op kennis kent. Overal waar de religie invloed uitoefent behoort zij zich te verantwoorden met rationele argumenten. Heel pregnant stelt hij halverwege het boek: zelfs als God zelf jou vertelt heeft dat stamcel onderzoek verkeerd is, en stel dat je gelijk hebt! Dan nog kun je niet redelijkerwijs van anderen, die jouw geloof in (en ervaring met) die specifieke god niet delen, niet verwachten dat zij jouw getuigenis overtuigend vinden, omdat jij het zegt. Je bent dus onredelijk als je deze positie inneemt. Als jij zegt dat je het niet kan uitleggen, dan kunnen wij je niet geloven, en als je zegt dat je het wel kunt maar niet wil, (omdat het heiligschennis zou zijn), dan ontken je de minimale condities voor discussie. Als God het jou echt vertelt heeft en je weigert het ons uit te leggen, dan laat jij jouw God in de steek. 'Don't blame us, if we don't 'get' it,' verzucht Dennett.

Met een schat aan achtergrondkennis bespreekt hij de meest uitzinnige religieuze praktijken, weegt ze op hun merites en zoekt naar hun oorsprong. Het resultaat is een staaltje fijnbesnaarde Angelsaksische argumentatie. Wie de moeite neemt om de waterdichte afleidingen te lezen kan niet anders dan het hartgrondig met Dennett eens zijn: religie is een politieke macht die beslist over het lot van miljarden. Die miljarden verdienen beter dan zich te onderwerpen aan de paar religieuze leiders die het geloof gebruiken om hun medemens af te richten. Dennett staat - in tegenstelling tot Dawkins, de meest sardonische van de vier atheïsten - niet onwillig tegenover de religie, hij biedt haar de kans haar waarheid ook in wetenschappelijke termen te verwoorden. Hij staat open voor de mogelijkheid dat het waar is en zelfs gezond. Hij treedt dus in discussie met religie. Want uiteindelijk is taal de voorwaarde voor ons bewustzijn en alle kennis is rationeel te verwoorden, of zij is geen kennis. We moeten dus praten.

Leonhard de Paepe studeerde aan de kunstacademie en is filosoof. Hij is docent Esthetica aan de Koninklijke Academie voor Beeldende Kunsten in Den Haag (KABK).