Recensie: De trucs van Daniel Kehlmann

In de roman F vertelt de Duitse schrijver Daniel Kehlmann over vier levens, die van de schrijver Arthur Friedland en die van zijn drie zonen, over een verdwijning en waanvoorstellingen. Van Kehlmann, een van de meest succesvolle literaire auteurs van Duitsland, is wat te verwachten. Van zijn roman Het meten van de wereld werden wereldwijd miljoenen exemplaren verkocht. F is misschien niet zijn beste roman – maar door zijn stijl en zijn ideeën blijft het een plezier Kehlmann te lezen. Door jerker spits.
N.B. Kehlmann treedt 17 november, vanaf 15.00, op bij NRC Restaurant Café.

De roman begint met Arthur Friedland, een weifelende man die met zijn zonen de voorstelling van een hypnotiseur bezoekt. Het bezoek brengt Arthur Friedland aan het wankelen: de grens tussen de werkelijkheid en de realiteit verdwijnt – net als Friedland zelf. Hij verlaat zijn vrouw en zonen. Met de roman keert Kehlmann terug naar een thema uit zijn vroege werk: de grens tussen werkelijkheid en fantasie. ‘Ik heb boeken altijd al het bijzonderst gevonden als ze niet de grenzen van de taal opzoeken, maar de grenzen van de werkelijkheid,’ zei Kehlmann eens.

Succesauteur

Kehlmann debuteerde in 1997 met Beerholms Vorstellung (1997), een roman over een illusionist die in zijn eigen trucjes gaat geloven. In 2005 brak hij internationaal door met Het meten van de wereld, een roman over twee wetenschappelijke pioniers uit een bloeiperiode van de Duitse cultuur: de wiskundige Carl Friedrich Gauß en de ontdekkingsreiziger Wilhelm von Humboldt. Het boek ging in het Duitstalig gebied anderhalf miljoen keer over de toonbank: dat is vaker dan Het parfum van Patrick Süskind, vaker dan De blikken trommel van Günter Grass. Kehlmann kreeg prijzen als waren het pralines: de Candideprijs van het Franse Ministerie van Cultuur, de Kleistprijs van de Deutsche Bank, de Thomas Mannprijs van de Hanzestad Lübeck.

En nu is F verschenen. Is het de langverwachte opvolger van Het meten van de wereld? Nee, al was het maar omdat Kehlmann in 2009 al een ingenieuze roman publiceerde: Roem, een roman die uit negen vertellingen bestaat. Een roman die, net als F, in onze eigen tijd speelt. Daar stapt ook de Nederlandse uitgever van Kehlmann even overheen, door F als de eerste roman na Het meten van de wereld in de markt te zetten. Begrijpelijk, maar niet helemaal juist.

Een sterk stilist

Maar de belangrijkste vraag is natuurlijk: is dit een goede roman? Ja, maar het is niet een heel goede roman. Daarvoor is de uitwerking van de personages te vlak. Een katholieke priester die niet gelooft, een kunstenaar die profiteert van de hypes op de kunstmarkt, een financieel adviseur die de boel flest. Het is net iets te voorspelbaar. De uitwerking van de personages mist soms verdieping en nuance – en vier hoofdpersonen, dat zijn er misschien ook wat veel.

Sterk is de stijl van Kehlmann. De toon is prettig licht en juist ook heel literair. Dat is een grote kwaliteit van Kehlmann. In de vertaling zet Gerda Meijerink het Duits van Kehlmann in helder Nederlands om. De eerste zin van F is daarvan een goed voorbeeld:

‘Jaren later, ze waren allang volwassen en ieder verstrikt in zijn eigen ongeluk, wist geen van Arthur Friedlands zonen nog wiens idee het eigenlijk was geweest om die middag naar een hypnotiseur te gaan.’

Werkelijkheid en fantasie

Sterk zijn ook de gedachten die Kehlmann de lezer aanreikt: over werkelijkheid en fantasie, over toevallige gelijkenissen, over wat er gebeurt als je verstrikt raakt in waanvoorstellingen.

Kehlmann speelt met de werkelijkheid, en met de voorstellingen van de lezer. Hij slaagt er in spanning aan te brengen in de dialogen, vooral als hij de grenzen van de werkelijkheid opzoekt. De openingscene met de hypnotiseur, die een gênant spel uitvoert met de vader, is daarvan een goed voorbeeld. De ongemakkelijke situatie, waarin de artiest zijn slachtoffer vernedert, en er afgrijzen over de toeschouwers lijkt te komen, herinnert aan Thomas Manns novelle Mario und der Zauberer.

‘U hebt geen eerzucht, denkt u? Maar misschien zou het beter zijn, misschien zou u goed moeten zijn, misschien zou u uzelf moeten bekennen dat u goed wilt zijn, misschien zou u zich moeten inspannen, misschien zou u moeten werken, misschien uw leven veranderen.’

De hypnotiseur dwingt Arthur Friedland toe te geven dat hij het leven van een mislukking leidt. Hij geeft hem een opdracht mee: ‘Vanaf vandaag span je je in.’

F is een spel met identiteit, misleiding en illusie. Een roman ook die veel vragen oproept bij de lezer, bijvoorbeeld waar de letter f voor staat: familie, financiële crisis, of fatum? Af en toe denk je wel eens: Kehlmann speelt met iedereen een spel, net als een van de kunstenaars die opduikt in zijn roman:

‘De kunstenaar had handig het oog misleid en een gewelf voorgewend dat er niet was. Hoe moest je zoiets tekenen als je wilde laten zien dat daar in werkelijkheid geen andere ruimte was maar slechts illusie?’

Jerker Spits is germanist.