Recensie: Great American Novel nu ook Great Hollywood Film?

Lovers gonna love, haters gonna hate. Baz Luhrmanns filminterpretatie van The Great Gatsby draait inmiddels in 3D in de bioscoop (trailer). Voor liefhebbers van Luhrmann en de A-list cast is dat al reden genoeg om de bioscoop in te rennen. Anderen gaan juist heel hard niet, omdat je van F. Scott Fitzgerald af moet blijven. En ja, ondanks  - of dankzij - zijn extravagante stijl, slaagt Baz Luhrmann er niet in The Great Gatsby precies in beeld te vangen. Maar dat doet juist niets af aan de roman. Door karen van der eng.

De plot op zichzelf is vrij simpel. Man houdt van vrouw, raakt haar kwijt, en wil haar terug. Hij vindt zichzelf opnieuw uit en leeft vijf jaar later de Amerikaanse droom van de self-made man die in extreme rijkdom leeft. Door toedoen van protagonist Nick ontmoet hij zijn Daisy weer. Waarom deze mysterieuze Gatsby precies van haar houdt is niet geheel duidelijk, en ook of ze die allesoverheersende liefde verdiend houdt Fitzgerald in het midden. De afloop? Ze leven niet nog lang en gelukkig.

De roman dankt zijn status als Great American Novel niet per se aan deze verhaallijn, maar vooral aan hoe meesterlijk dat verhaal wordt verteld en hoe het de staat van Amerika tijdens de grote depressie weerspiegelt. Geen ideale uitgangspunt voor een verfilming.

Luxe, extravagantie, Luhrmann

Baz Luhrmann las de roman, werd na afloop overvallen door een gevoel van melancholie, en besloot het boek te verfilmen. Deze melancholie en gevoelens van verlangen en onvrede sluimeren door de gehele roman en komen op verschillende manieren terug, soms heel subtiel. Fitzgerald heeft echter ook scènes geschreven die zich uitstekend lenen voor een filmbewerking, zoals die waarin Gatsby zijn dure, zachte truien naar Daisy gooit tot ze moet huilen om de weelde ervan (en dat het van haar had kunnen zijn). Leonardo DiCaprio gooit in 3D de truien als een jonge enthousiaste hond over de ballustrade, waar hij zich tot dan toe in de film beheerst en kalm gedroeg. Ook de extravagante feesten in Gatsby’s imposante huis bieden prachtige filmische mogelijkheden, zeker voor Luhrmann, die met Romeo & Juliet en Moulin Rouge overdaad tot handelsmerk heeft verheven. Niets is Gatsby, of Luhrmann, te gek.

Nick Carraway’s ways

Karakteristiek aan de roman is dat het verhaal wordt verteld door Nick Carraway, niet door Gatsby of Daisy. Er zijn scènes en passages die juist door Nicks gedachten boven het verhaal uitstijgen. Als Daisy meezingt met de muziek op een feest van Gatsby, bijvoorbeeld, interpreteert Nick dat als volgt: ‘In ieder woord [kwam] een betekenis naar voren die het nooit eerder gehad had en ook nooit weer zou krijgen.’ Twee pagina’s later doet hij hetzelfde als hij het over Gatsby heeft. ‘Ik kreeg de indruk dat hij iets wilde terugwinnen, een bepaald denkbeeld dat hij van zichzelf had misschien, dat aan zijn liefde voor Daisy was opgegaan.’ Op zo’n manier neemt Fitzgerald de lezer mee, terwijl Luhrmann onmogelijk de bezoeker dezelfde ervaring kan bieden.

De Kus

Maar hij heeft de Kus. Een beetje een Hollywood-kraker heeft er een. Gatsby’s eerste kus voor Daisy stelt in de film echter teleur: het is een vluchtige, bijna vanzelfsprekendende kus. Niets spectaculairs. Dat kan expres zijn, om aan te geven dat Daisy en Gatsby op dit punt in hun rekindled romance het punt hebben bereikt waarop een kus simpelweg een kus kan zijn. De eerste kus in het boek speelt zich vijf jaar vóór de gebeurtenissen uit het verhaal af. De beschrijving daarvan is een voorbeeld van wat literatuur, literatuur van Fitzgerald, kan doen. We krijgen een analyse en een interpratie, een ingelost verlangen vermengd met melancholie en mysterie.

‘Zijn hart klopte steeds sneller toen Daisy haar bleke gezicht naar het zijne ophief. Hij wist dat als hij dit meisje kuste, en zijn onuitsprekelijke visioenen voor altijd met haar vergankelijke adem verbond, zijn geest nooit meer zou rondravotten zoals de geest Gods. Dus wachtte hij en luisterde nog een ogenblik langer naar de tegen een ster aangeslagen stemvork. Daarna kuste hij haar. Toen zijn lippen haar mond aanraakten, ontlook ze als een bloem en de incarnatie was voltooid.
Door alles wat hij zei, zelfs door zijn schrikbarende sentimentaliteit, werd ik aan iets herinnerd — een ongrijpbaar ritme, flarden van vervlogen woorden die ik lang geleden ergens gehoord had. Een ogenblik trachtte een gezegde in mijn mond vorm aan te nemen en mijn lippen gingen vaneen als die van een stomme, alsof er nog iets meer op ze worstelde dan slechts een aasje onthutste lucht. Maar ze brachten geen enkel geluid voort, en wat mij bijna te binnen was geschoten, bleef voorgoed onmededeelbaar.’

Fitzgerald mengt het mysterie Gatsby hier in één adem met een flinke dosis sentimentaliteit. Luhrmann gebruikt deze kus ook, met de letterlijke tekst van de eerste alinea in een voiceover, als een flashback aan het einde van de film. Zo krijgt de kijker toch nog een reden mee waarom Gatsby vijf jaar lang zijn leven in teken heeft gezet van goed genoeg worden voor Daisy.

Luhrmann gebruikt de kus dus als punt waar Gatsby naar terug wil keren (‘Het verleden niet herhalen? [...] Maar natuurlijk kan je dat!’). Dat is op zich prima. Maar dan missen we Nicks woorden uit de tweede alinea. Fitzgerald maakt van Gatsby’s ‘onuitsprekelijke visioenen’ ook Nicks visioenen, ook hij kan de woorden niet vinden, en daarmee ook die van de lezer. Er is iets wat op het puntje van Nicks tong lag, maar het is verloren geraakt en nu ‘voorgoed onmededeelbaar’. Nick, de lezer, en uiteindelijk ook Gatsby, krijgen het niet terug. We kunnen niet terug naar het verleden.

Fitzgerald’s einde beats on

En dan het klassieke Gatsby-einde. In de laatste anderhalve pagina weet Fitzgerald het verhaal van Gatsby, voor eens en voor altijd, te verbinden aan gehele Amerikaanse maatschappij ten tijde van de grote depressie en het gehele idee van de Amerikaanse Droom (‘the last and greatest of all human dreams’). Luhrmann is gezwicht voor een voice-over, en dat is volledig te begrijpen. Want hoe overtref je die laatste regels?

'... dat doet er niet toe — morgen zullen we harder lopen, onze armen verder uitstrekken... En op een mooie dag—
En zo varen we voort, schepen tegen de stroom op, onophoudelijk teruggevierd naar het verleden.'

Karen van der Eng studeerde English Literatures Visualised (MA) in Amsterdam en Stockholm en Professional Writing (MA) in Londen. Ze is freelance schrijfster en docent, werkt voor Poetry International Festival en liep stage op de webredactie van Athenaeum Boekhandel.