Recensie: Bijten en gebeten worden

Er zijn literaire debutanten die vooral graag schrijver willen zijn, die zich vanaf het begin verheugen over alles wat het schrijverschap met zich mee zal brengen. Er zijn ook mensen die door middel van een boek vooral iets willen zeggen, die commentaar willen leveren op de wereld. Dat zijn allemaal te respecteren drijfveren, maar de mooiste categorie debutanten is toch een derde soort, en dat is het type schrijver dat eerst en vooral iets wil maken. Tot die categorie behoort Niña Weijers, met haar romandebuut De consequenties.

N.B. Wij publiceerden voor uit De consequenties. Lees een fragment op Athenaeum.nl.

Voor schrijvers die op de eerste en de laatste plaats iets willen maken is een roman niet een showcase om te kunnen zeggen ‘Kijk, ik ben schrijver’, niet een zeepkist om van daaraf de wereld toe te spreken, maar eerst en vooral een kunstwerk, een constructie van taal en ideeën, van verzonnen personen en bedachte situaties. Zo’n roman - ontworpen in het hoofd en het hart van de auteur - moet op kunstige wijze in het hoofd en het hart van de lezer worden opgebouwd.

In het innerlijke voorstellingsvermogen van zowel de schrijver als de lezer kan het bouwwerk dat een roman is allerlei vormen aannemen: een Toren van Babel, een kasteel, een appartementencomplex, een landhuis. Maar doordat er tussen het innerlijk van de schrijver en het innerlijk van de lezer een afstand afgelegd moet worden is het niet onlogisch om je een roman voor te stellen als een constructie die die afstand kan overbruggen. In de literatuurwetenschap worden dan ook allerlei metaforische constructen gebruikt die daarvoor kunnen dienen, zoals het ‘voertuig’ of het ‘vehikel’ waarmee de intenties van de auteur naar de lezer worden overgebracht.

Een brug

In het geval van De consequenties is er alle reden om liever voor de metafoor van de brug te kiezen, als verbinding tussen de bedoelingen van de schrijfster en de ervaring van de lezer, al was het maar omdat er in de roman zelf een nogal cruciale rol is weggelegd voor een brug. Het is niet meer dan een korte passage - hij staat op pagina 45 en 46 - maar het is die verwijzing die om te beginnen de titel van de roman opleverde en die bovendien op een symbolische manier aangeeft hoe het hele leven van de hoofdpersoon van deze roman, Minnie Panis, bepaald wordt door hetgeen zij bij haar geboorte heeft meegekregen.

De brug in kwestie is een hangbrug ten zuidwesten van de stad Seattle, in de Amerikaanse Staat Washington, die op 1 juli 1940 feestelijk werd geopend. Deze brug, die in zijn tijd de op twee na langste overspanning ter wereld vormde, verbond het aan de Stille Oceaan gelegen Olympic Peninsula met Tacoma, Washington, in één grote werktuigbouwkundige worp over Tacoma Narrows, een zeestraat tussen twee delen van de Baai van Puget. Later onderzoek heeft uitgewezen dat de verantwoordelijke ingenieurs de toenmalige stand van hun vakkennis correct hadden toegepast. Maar dat neemt niet weg dat de brug over Tacoma Narrows vier maanden na de opening, op 7 november 1940 om 11.00 uur ’s ochtends instortte, nadat hij als gevolg van de straffe najaarswind uit zee al de hele dag vervaarlijk aan het golven en het slingeren was geweest. In de roman van Niña Weijers fungeert deze brug als een metafoor voor de aangeboren en dus onontkoombare gevolgen die zich in het leven manifesteren, en die er al vóór het begin als kenmerken of zelfs als ontwerpfouten in besloten lagen.

Maximale inzet

Er zijn meer plaatsen in De consequenties waar de auteur op een even soepele als welsprekende manier bepaalde kunstzinnige of wetenschappelijke verwijzingen gebruikt voor het uitwerken van een conceptuele, levenskunstige visie op het leven en werken van haar hoofdpersoon. Niet alleen Marina Abramovic, aan wie het motto voor de roman is ontleend, maar ook andere kunstenaars zoals Sophie Calle en Francis Bacon, de Middeleeuwse mystiek en de Mayakalender, dichters als Lao Tze en Fernando Pessoa en de ook mij dierbare Franse speleoloog Michel Siffre. Maar denk niet dat deze conceptuele verwijzingen los ronddobberen in de roman. Zij zijn op de meest intieme wijze verbonden met de handeling, met de personages, met de keuzes, de verhoudingen en de crises in het leven van Minnie Panis.

Want het is dat levende kunstenaarsleven waarvan deze roman op een avontuurlijke en soms ronduit spannende manier het verhaal vertelt. De afkomst, de jeugd, de zoektocht, de zelfrealisatie van een jonge kunstenares die bereid is alles op het spel te zetten om haar maximale inzet in haar leven en haar werk waar te maken. In het begin van de roman heet het: ‘Een eigenschap van verkeerde beslissingen is dat ze, eenmaal genomen, al onomkeerbaar zijn geworden op het moment dat ze nog omkeerbaar zijn.’ Die onomkeerbaarheid geldt niet alleen voor verkeerde beslissingen, niet alleen voor ontwerpfouten, maar gelukkig ook voor de inzet en de kwaliteiten waarmee deze roman is gemaakt.

Want het wonder is dat deze debuutroman wel golft en slingert en danig op en neer gaat, met gedurfde flashes back en forward, zodat je je als lezer soms stevig moet vasthouden, maar - anders dan de brug over Tacoma Narrows - hij stort niet in. Als de stormachtige wind van de extreme beproeving waaraan hoofdpersoon Minnie Panis zichzelf heeft onderworpen tegen het einde van het verhaal is gaan liggen, staat de constructie van deze roman nog glanzend overeind en zou je er zonder aarzeling opnieuw aan willen beginnen.

Bijten

Er is bovendien nog één ander ding, waarvoor wij even terug moeten gaan naar die fatale zevende november 1940. Bij de instorting van de brug over Tacoma Narrows is namelijk één dodelijk slachtoffer gevallen. Op de brug stond de verlaten auto van een locale journalist genaamd Leonard Coatsworth. Hij was de laatste persoon die over de zwiepende brug reed, totdat hij niet verder kon, uit zijn auto klauterde en zichzelf kruipend op handen en voeten over het deinende wegdek 500 meter verderop in veiligheid bracht.

Maar in die auto bevond zich nog een levend wezen, en dat was een Cocker Spaniel genaamd Tubby, de hond van zijn dochter. Een bij de brug aanwezige ingenieur, professor Bert Farquharson, die op verzoek van de locale autoriteiten onderzoek verrichtte naar de tekortkomingen van de brugconstructie, deed nog een poging om de hond te redden. Over het rijzende en dalende wegdek rende hij naar de op en neer gaande auto, maar toen hij zijn hand naar binnen stak om Tubby van een wisse dood te redden, beet de hond hem stevig in zijn knokkels, zodat hij zijn reddingspoging moest opgeven en ook hij zich weer in veiligheid bracht. Luttele minuten later stortte de brug in, en sleurde de auto met daarin de hond in zijn noodlottige val mee.

Gebeten worden

Als wij nu onze blik weer richten op de roman De consequenties, die wij zoëven met een fraaie en feilloze brug hebben vergeleken, dan staat er ook op die brug een auto. In die auto bevindt zich het verhaal van deze roman en daarin zitten allerlei interessante ideeën. Maar wanneer u als lezer uw hand in die auto naar binnen steekt, om de losse boodschappen en ideeën eruit te halen, dan garandeer ik u dat dat niet zonder risico is. Hard kans dat ook u een knauw krijgt van hetgeen zich in deze roman schuilhoudt. Want het romandebuut van Niña Weijers is niet een vrijblijvend spel met kunstzinnige ideeën en fictionele gebeurtenissen. Op een subtiele, maar dwingende manier weet De consequenties de rolverdeling tussen hoofdpersoon en lezer gaandeweg om te draaien, zodat de artistieke uitdagingen en de existentiële dilemma’s die het leven van Minnie Panis vormen langzaam maar zeker even uitdagend voor de lezer worden als zij dat voor de hoofdpersoon zijn.

Met andere woorden: deze roman bijt terug. De scherpe en soms zelfs extreme vragen die erin worden opgeroepen, laten ook bij de lezer hun sporen na. De performance die een fictief verhaal in essentie is, zorgt in dit boek ook bij de lezer voor zeer levensechte vermoedens en existentiële ongerustheden. Dat maakt De consequenties tot een verhaal dat zich even scherp met het leven als met de kunst engageert, een indrukwekkende roman over de scheppende levenskunst of - zo u wilt - over de creatieve en de destructieve levenskracht van het kunstenaarschap.

Maarten Asscher. Boekhandelaar en schrijver. Meest recente publicatie Appels en peren (2013).