Recensie: Wees blij dat muziek geen zin heeft

Het boek De zin van muziek van de bekende musicoloog en docent Leo Samama, had misschien beter 'Wees blij dat muziek geen zin heeft' kunnen heten, analoog aan Jaap van Heerdens 'Wees blij dat het leven geen zin heeft'. Het betoog van Samama komt er namelijk op neer dat muziek zinvol is omdat paradoxaal genoeg de zin ontbreekt: er is niet een juiste uitvoering van een partituur, er zijn vele interpretaties mogelijk. Dat gebrek aan zingeving geeft vrijheid. Muziek kan en mag steeds anders gebruikt worden. Door pieter hoexum.

Appels en peren

Zonder nu meteen te zeggen dat anything goes, liet Samama op 13 september in het verrukkelijke radioprogramma Een goede morgen met... doodgemoedereerd drie verschillende uitvoeringen horen van Bachs eerste prelude uit diens Das wohltemperierte Klavier. Hij deed dat weliswaar om ze te kunnen vergelijken, maar niet, zoals in het overigens even verrukkelijke programma Diskotabel, om een rangorde vast te stellen. Het ging Samama er slechts om te laten laten horen 'hoe het ook kan'. 

Hij liet in datzelfde programma ook nog verschillende uitvoeringen van de Vijfde Symfonie van Beethoven horen en nog andere muziek die hij ook in het boek bespreekt, zodat je zou kunnen zeggen dat het programma de ideale inleiding is op dat boek. Je zou ook kunnen zeggen: het was de ideale propaganda, want wie het via uitzending gemist naluistert, zal onmiddellijk naar de boekwinkel snellen om dat boek te kopen.

Overzichtelijk

Het boek is er wat betreft vormgeving nogal bekaaid afgekomen en is hier en daar misschien wat schools en keuvelend van toon, maar dat mag de pret niet drukken. Het lijkt mij de ideale inleiding in wat je zou kunnen noemen de muziekbeschouwing, of: muziekfilosofie. De meeste belangrijke denkers en schrijvers die zich met muziek in hebben gelaten komen op een prettige manier aan bod, van Kant en Schopenhauer tot Susanne Langer.

Alle belangrijke kwesties komen wel aan bod: Wat is muziek?, Hoe verhoud muziek zich tot emotie?, Wat is de rol van de uitvoerder en van de luisteraar?, enzovoorts. Bovendien doet hij dat bijna altijd aan de hand van concrete muziekstukken, zodat het nooit abstract wordt maar altijd concreet blijft.

Mogelijk maken

Samama vat zijn hele boek mooi samen in een, weliswaar lange maar toch ook fraaie zin:

‘Wanneer we naar […] muziek luisteren, luisteren we […] niet naar een eenduidig “ding”, maar naar een diamant met vele facetten, waarin de weerslag van evenzovele dromen en inzichten weerkaatst wordt, de weerslag ook van de uiteenlopende resultaten van talloze speurtochten naar de componist en zijn wereld, en niet minder ook van onze eigen speurtochten naar onszelf en ons streven, wij die zijn werken uitvoeren en ernaar luisteren, wij die geen dag het zelfde zijn en ons aan de muziek […] kunnen spiegelen, onszelf daarin herkennen.’

Kortom, een componist schrijft niet zozeer muziek maar biedt mogelijkheden, máákt mogelijk. Je zou kunnen zeggen: de zin van muziek is, zoals bij alle kunsten, erin gelegen dat het zowel richting als vrijheid geeft. En zoals trouwens bij het leven zelf, want stel dat het leven inderdaad een zin heeft, dan zouden we, zo betoogde Van Heerden, 'wegzinken in een gigantische trog koud geworden griesmeelpap. Het dictaat van de zingeving zou elke beweging belemmeren, elk initiatief blokkeren en elk nieuw idee verschralen door de verplichte en onvermijdelijke toetsing in welke mate het bijdraagt aan de alles overkoepelende bedoeling van dit leven’. Juist doordat muziek zinloos is, beweegt ze ons.

Pieter Hoexum is filosoof, publicist (voor o.a. Trouw) en huisman. Hij was boekverkoper bij Athenaeum Boekhandel. Zijn boek Gedenk te sterven. De dood en de filosofen verscheen in 2003, dit jaar verscheen Kleine filosofie van het rijtjeshuis. Hij heeft een website, pieterhoexum.wordpress.com.