Recensie: Net zo aanstekelijk als de jazz

De Duitse historicus Philipp Blom toont zich in Alleen de wolken wederom een meester in het herkennen en beschrijven van de brute kracht van verhalen en ideeën. Want hoe verhoud je je tot de wereld als alle traditionele opvattingen dreigen in te storten? Je zoekt koortsachtig naar nieuwe. Dat is precies wat er gebeurde tijdens het Interbellum. Bloms boek knispert van de rake anekdotes en dwarsverbanden die stuk voor stuk aantonen hoe de Grote Oorlog de culturele verwarring aan het begin van de twintigste eeuw alleen maar versterkte, met desastreuze gevolgen. Door maite karssenberg.

N.B. Dit is een herneming van onze bespreking van 8 september 2014. Zie ook onze voorpublicatie uit Alleen in de wolken.

Geen radicale breuk

Na de Eerste Wereldoorlog bloeiden niet alleen de klaprozen, maar ook de jazz. Mensen die nog wankelden op hun benen van de ongekende vernietiging van de jaren 1914-1918 hervonden zichzelf in dit nieuwe, wilde geluid. Ze dansten samen in bars, clubs en speakeasy's en luidden een heel nieuw tijdperk in. De stem van zwart Amerika klonk en bracht een krachtige, subversieve mentaliteit naar de Westerse wereld, wars van het totalitaire spook dat als een schaduw over Europa hing. 'Dicht tegen elkaar dansen is misschien wel de beste remedie tegen ideologie,' aldus Blom in Alleen de wolken. Cultuur en crisis in het Westen, 1918-1938.

Desondanks moeten we volgens Blom de Eerste Wereldoorlog niet zien als een radicale breuk, en het interbellum niet als een nieuwe wereld. Zoals hij aantoonde in zijn eerdere boek De duizelingwekkende jaren, Europa 1900-1914, waren de sterke krachten van de modernisering al voor 1914 prominent aanwezig. De oorlog werkte als een katalysator voor die moderniteit. Technologie had de mens gereduceerd tot weerloos en willoos kanonnenvoer, de geschiedenis sneller doen gaan dan de mens kon bijhouden en ouderwetse waarden verbrijzeld. De mens werd gedwongen zich opnieuw tot zichzelf en de wereld te verhouden. Die pogingen, soms hopeloos, soms succesvol en dikwijls gevaarlijk, heeft Blom gedetailleerd in kaart gebracht.

Ronkende tank

Waar de Westerse samenleving in De duizelingwekkende jaren nog onvoorspelbaar als een vlinder van hot naar her fladderde, onwetend van haar verschrikkelijke lot, dendert zij in Alleen de wolken als een ronkende tank in een rechte lijn van de Eerste naar de Tweede Wereldoorlog. Blom gaat zelfs zo ver te stellen dat de Eerste Wereldoorlog eigenlijk niet eindigde met het Verdrag van Versailles, maar zich voortzette met andere middelen. We kunnen volgens hem spreken van een 'Tweede Dertigjarige Oorlog', van 1914 tot 1945, met fronten 'tussen maatschappelijke klassen, tussen stad en platteland, tussen ideologieën, tussen rijk en arm en tussen etnische groepen'. Dat is waarschijnlijk ook de reden dat hij in dit boek geen aandacht besteedt aan de koloniën: het gaat om een binnenlandse strijd.

Blom maakt zijn these inzichtelijk door per jaartal steeds één iconische gebeurtenis te beschrijven die symbool staat voor een bepaalde thematiek. De coup van de Italiaanse dichter en dandy Gabriele D'Annunzio in 1919 staat voor de onderhuidse onvrede onder conservatieven, het Surrealistisch Manifest van 1924 voor de in diskrediet geraakte moraal, het zachte 'boop-boop-a-doop' van zangeres Helen Kane in 1928 voor het escapisme van de flapper girls en de bright young things. Net als de briljante interbellumschilders Otto Dix en George Grosz, die veelvuldig in het boek voorkomen, weet Blom zo zijn onderwerpen in treffende beelden te vatten, beelden die door hun symboliek beklijven en de grote geschiedenis begrijpelijk maken.

Hoe ideologie en cultuur doordringen tot in de haarvaten van de samenleving

Blom is op zijn best als het gaat om de rampzalige invloed van ideeën in dit fragiele tijdperk. Onzekerheid over maatschappelijke waarden bestond na 1918 vrijwel constant, en waar de 'hedonistische vergetelheid' niet hielp waren er de ideologieën, veelal gebaseerd op uit hun verband gerukte ideeën van Darwin en Nietzsche en gegoten in aloude christelijke vormen:

'Stalin, die op een orthodox seminarie had gezeten, en Hitler, een gewezen katholiek, die nooit geëxcommuniceerd is, beloofden hun volgelingen een Nieuw Jeruzalem, terwijl Mussolini een nieuw Rome beloofde. Allen predikten ze hun eigen versie van het evangelie van de nieuwe mens, een pseudo nietzscheaans wezen dat zo roemrijk en sterk was dat hij alle vijanden en zelfs de technologie kon verslaan en zo in een toekomstwereld van gezondheid en zuiverheid kon wonen.'

Daarmee kunnen we dit boek ook lezen als een waarschuwing voor het blindelings volgen van een ideologie, ofwel een 'nieuw evangelie': die van moderniteit, technologie en de verlichting.

Alleen de wolken doet denken aan de klassieker Dark continent van de Britse historicus Mark Mazower en het recente Cultuur als macht van de Amsterdamse historicus Frits Boterman. Het zijn alle drie boeken die benadrukken hoezeer ideologie en cultuur konden doordringen tot in de haarvaten van de samenleving, met ontwrichting tot gevolg. Maar Blom blinkt uit in geografische reikwijdte (zijn relaas springt van het dorpje Dayton in Tenessee tot Magnitogorsk bij de Oeral), creatieve dwarsverbanden (van Kafka tot kwantummechanica) en de soepele stijl die we ook van zijn vorige boeken gewend zijn. Daarmee is Alleen de wolken net zo aanstekelijk als de jazzmuziek uit de roaring twenties.

Maite Karssenberg is historicus. Ze werkt bij academisch-cultureel centrum Spui25 en Athenaeum Boekhandel en schrijft voor online tijdschrift Hard//Hoofd.