Recensie: Goed en fout in Buchenwald

In de roman Naakt onder wolven vertelt Bruno Apitz het waargebeurde verhaal van gevangenen in Buchenwald, die een driejarig jongetje verstopten om hem te redden. De roman was een van de meest gelezen literaire boeken in de DDR en groeide uit tot een socialistische bestseller, waarvan wereldwijd drie miljoen exemplaren werden verkocht. De nu in het Nederlands verschenen eerste versie van de roman vertelt een ontroerend verhaal, maar dit kan de stilistische zwaktes van de schrijver niet maskeren. Door jerker spits.

Communistisch verzet

Als zeventienjarige hield Bruno Apitz (1900-1979) een anti-oorlogstoespraak voor arbeiders, met een arrestatie tot gevolg. Hij schreef zijn eerste gedichten in jeugdgevangenissen en tuchthuizen. In de jaren twintig werd hij lid van de KPD, de Duitse communistische partij. De nazi’s stuurden hem als ‘politiek recidivist’ naar Buchenwald, waar hij houtsnijwerk vervaardigde voor hoge SS’ers. Na de oorlog werd hij in Oost-Duitsland theaterdirecteur en schreef partijpolitieke propaganda. Zijn roman Naakt onder wolven (1958), die de machthebbers aanvankelijk niet zagen zitten, werd een groot succes. Na jaren van armoede ontving Apitz de hoogste staatsonderscheidingen en mocht vanuit de DDR afreizen om bijeenkomsten voor schrijvers in het buitenland te bezoeken. Al tijdens zijn leven werden in de DDR scholen, straten en een schip naar hem vernoemd.

Buchenwald

In Naakt onder wolven neemt Apitz het waargebeurde verhaal over kampbewoners die een Pools jongetje redden door het verborgen te houden voor de SS, als uitgangspunt voor een antifascistische roman. De kampbewoners zijn uit verschillende landen afkomstig, maar met elkaar in solidariteit verbonden. Onder leiding van een communistische verzetsgroep worden ze één, en weten ze het driejarige kind met gevaar voor eigen leven uit handen van de nazi’s te houden.

De roman geeft de werkelijkheid in het kamp weer: de bagagekamer, het crematorium, het poortgebouw. Je ziet de gevangenen binnenkomen, hun spullen afgeven en verdwijnen. Apitz beschrijft gedetailleerd de reusachtige schijnwerpers die ’s nachts op het appèlplein schijnen, de barakkenblokken, de badruimte, het grauwe en mensonterende leven in een kamp waarin de laatste oorlogsmaanden zoveel gevangenen worden opgenomen dat ook de SS het overzicht verliest.

Goed en fout

Uitgeverij Cossee heeft de onlangs in Duitsland verschenen eerste versie van het manuscript uitgebracht. De tegenstellingen tussen goed en fout zijn hierin minder sterk aangezet dan in de versie die in de DDR mocht verschijnen. Daarnaast bevat deze versie enkele passages waaruit blijkt hoe de verzetsstrijders worstelden met hun rol: de ‘blokoudsten’ moeten voor de SS de lijsten voor het transport naar het vernietigingskamp Bergen-Belsen opstellen. De naam Bergen-Belsen ontbrak in de druk die in de DDR verscheen. Het zou afbreuk hebben gedaan aan de heldenstatus die de communistische verzetsstrijders in de DDR genoten.

Ook deze eerste versie van de roman kan de stilistische zwaktes van de schrijver echter niet maskeren. De beeldspraak is soms scheef of ongelukkig (‘als een gas had het evacuatiegerucht zich vermengd met de kamplucht’). Apitz, die een literair monument wilde oprichten voor zijn communistische kameraden, neigt naar pathos:

'Dood noch nood had het licht in hun ogen kunnen vertroebelen. Fakkels waren het, in de diepte van vernedering gaven ze nog altijd licht. Alleen een schot uit het pistool van een beest in grauw kon die glans tot zwijgen brengen. Maar ook dan zou hij uitdoven als een ster die stil ondergaat, en het donker van de dood zou een zachte sluiter worden die eeuwige schoonheid omhult.'

Vanwege dat pathos en de in haar ogen te simplistische tegenstelling tussen goed en fout noemde Ruth Klüger, de schrijfster die zelf als kind Auschwitz overleefde, Naakt onder wolven een ‘kitschroman’.

Propaganda

Het waren alleen niet zozeer de twijfels aan de stilistische gaven van de auteur die de DDR-autoriteiten aanvankelijk kritisch stemden. Het ging hen om de rol die de communisten in het bestuur van kampen hadden gespeeld. Hun verwevenheid met de nazi’s maakte hen in de ogen van de communistische leiders ongeschikt als morele autoriteit. De hoogste leiders van de SED, zoals Walter Ulbricht, zaten tijdens de nazitijd in Moskou; ook om hun machtspositie te behouden was hen er veel aan gelegen de uit tuchthuizen en concentratiekampen teruggekeerde communisten in diskrediet te brengen.

Maar dat inzicht veranderde, en dus kon Naakt onder wolven verschijnen. Het boek sloot aan bij een geschiedschrijving waarin de DDR zich als het ‘betere Duitsland’ op een traditie van antifascisme beriep. Het fascisme zelf en zijn oorsprong, dat was en bleef lange tijd uitsluitend een zaak van het kapitalistische Westen – waar de fascisten immers nog altijd aan de macht waren. In die traditie van heldendom en lichtende voorbeelden staat Naakt onder wolven. Die politieke propaganda maakt de roman voor de lezer van vandaag eerder historisch interessant dan literair overtuigend.

Jerker Spits is germanist. Hij promoveerde in 2008 op een proefschrift over de Duitstalige autobiografie en schreef over Duitse literatuur voor Trouw, De Gids en De Academische Boekengids