Recensie: Geschiedenis van een misvatting

In de tweede helft van de negentiende eeuw hadden de Britse koningin Victoria en haar echtgenoot Albert met veel succes gepoogd zoveel mogelijk huwelijken te laten sluiten tussen hun vele nakomelingen en leden van andere Europese vorstenhuizen. Hun hoop en verwachting was dat deze familiebanden een positief effect zouden hebben op de betrekkingen tussen de verschillende Europese staten, en de kans zouden verkleinen op onderlinge conflicten en oorlogen. Helaas bleek deze verwachting niet uit te komen – integendeel zelfs. The Three Emperors (De ondergang van het oude Europa, de vertaling is van Gerrit Jan Zwier) door Miranda Carter is een fascinerend overzicht van al die vorstelijke familieverhoudingen, die – zo maakt Carter op meedogenloze wijze duidelijk – eerder een negatieve invloed hadden dan een positieve. Door joop hopster.

N.B. dit boek maakt onderdeel uit van de zomerse Penguin-kortingsactie.

De Duitse keizer Wilhelm II ('Willy'), de Britse koning George V ('Georgie') en de Russische tsaar Nicolaas II ('Nicky') zijn, samen met de vader van George (Edward VII) en zijn oma (koningin Victoria) de hoofdrolspelers van dit boek. Met goedgekozen citaten geeft Carter een beeld van deze vorsten, waarin ze veel oog toont voor hun vreemde kanten. Zo probeert koningin Victoria het gedrag van haar uitdijende massa familieleden in goede banen te leiden door elk van hen veelvuldig (en vaak vermanend) te schrijven. En haar zoon Edward VII is een groot deel van zijn leven vooral een in schandalen verwikkelde playboy, maar verandert in een succesvolle PR-machine voor het Britse Rijk nadat hij koning is geworden.

Wilhelm II, de oudste kleinzoon van Victoria, heeft een hoge pet op van zichzelf en is bovendien wispelturig. Zijn verhouding met Engeland wordt gekenmerkt door een mengeling van afgunst en bewondering, waardoor hij afwisselend probeert om indruk te maken (Weltpolitik) en bij de Engelsen in het gevlei te komen. Wilhelm is verzot op prachtige uniformen en inspecties van legeronderdelen en houdt ervan om oorlogszuchtige redevoeringen te houden. Even later kan hij dan echter weer bijna kruiperig reageren als zijn oma hem tot de orde roept of hij een eretitel met bijbehorend uniform aangeboden krijgt door de Britse marine.

Nicolaas en George (allebei jonger dan Wilhelm) zijn daarentegen aardige jongens, die liever geen staatshoofd hadden willen zijn. Ze leiden een huiselijk leven en lijken uiterlijk zó sterk op elkaar dat men ze nog wel eens met elkaar verwart; op de vele foto's in dit boek is dat goed zichtbaar. Persoonlijk kunnen ze het prima met elkaar vinden – mede omdat ze allebei liever niet over politiek praten. Na de dood van zijn oudere broer wordt George door Victoria 'gestimuleerd' om de verloofde van zijn overleden broer te trouwen – wat hij braaf doet. Dat George vervolgens wordt geschetst als iemand die zijn echtgenote vooral op papier zijn liefde verklaart, is dan weinig verrassend meer.

Blik op de wereld

Carter maakt inzichtelijk hoe al deze mensen met elkaar spraken en correspondeerden, en dat geeft een mooi beeld van de aard van hun onderlinge verhoudingen Jammer genoeg is het aantal personen dat in haar boek genoemd wordt nogal groot, en worden tal van personen met verschillende namen aangeduid. Neem een zin als deze: ‘Het jaar daarop was hij [de latere Nicolaas II] in maart met tegenzin aanwezig in het hertogdom Coburg voor het huwelijk van Ernie van Hessen-Darmstadt, de broer van Alix, met ‘Ducky’, een jongere dochter van Affie, de tweede zoon van de koningin die het hertogdom onlangs van een kinderloze oom had geërfd, en van prinses Marie van Rusland.’ De stambomen en het register zijn in dit boek bepaald geen overbodige luxe.

Door de nadruk op de persoonlijkheden en familieverhoudingen van de vorsten lijkt de rest van de wereld hoofdzakelijk als decor te fungeren; andere landen dan het Verenigd Koninkrijk, Duitsland en Rusland komen slechts zelden aan de orde en hetzelfde geldt voor toonaangevende figuren als Otto von Bismarck of Lord Salisbury. Carter somt tal van belangrijke gebeurtenissen en ontwikkelingen op, maar vooral als achtergrond die nodig is om het handelen van haar hoofdpersonen te kunnen plaatsen. Haar boek is vooral een blik op de wereld door de ogen van deze vorsten in de halve eeuw voorafgaand aan de Eerste Wereldoorlog – en geen geschiedenis van deze periode.

Tegelijkertijd wordt in kleinere zaken duidelijk hoe sterk deze vorstenhuizen met elkaar verweven waren en hoe internationaal geörienteerd deze kringen toch ook waren. Vrijwel elke vorst had een Engelse nanny, en toen de Russische tsaar Alexander II op zijn sterfbed lag, werden er spoorslags Duitse dokters opgetrommeld – omdat ook Russen vonden dat die nu eenmaal beter waren. En als de Russische tsaar Alexander II sterft en het Russische hof niet weet wat te doen, neemt de latere Edward VII uit arren moede de regie maar op zich.

Naast de sturende rol van koningin Victoria waren ook de ontmoetingen in Fredensborg van belang, waar de Deense koninklijke familie geregeld haar verwanten uitnodigde. Voorts hadden Willy, Nicky en Georgie erefuncties in elkaars leger en/of vloot, wat vreemd aandoet vanuit de wetenschap dat deze landen in de Eerste Wereldoorlog met elkaar in oorlog zouden zijn. Dat toont eens te meer hoe verleidelijk het is om door een teleologische bril te kijken – vóór 1914 was natuurlijk niet bekend wat er volgen zou. En over en weer werden al die vorsten elkaars peetvader – oplopende internationale spanningen ten spijt.

Drijfzand

Carter concludeert dat goede familierelaties de kans op oorlog nauwelijks kleiner maakten: Nicky en George bijvoorbeeld konden persoonlijke banden prima scheiden van de niet altijd goede betrekkingen tussen hun beider landen. Slechte familieverhoudingen daarentegen (zoals tussen Wilhelm II en een groeiend aantal familieleden) maakten de kans op conflicten wél groter. De hoop van Victoria en Albert dat huwelijkspolitiek een verzachtende werking zou hebben op Europese conflicten, bleek op drijfzand gebouwd. De familiebanden bleken niet opgewassen tegen opkomend nationalisme en de imperialistische race om koloniën, met uiteindelijk de Eerste Wereldoorlog als gevolg.

Met haar nadruk op persoonlijke en familieverhoudingen tussen de verschillende Europese vorstenhuizen heeft Carter een misschien wat eenzijdig, maar bijzonder onderhoudend boek geschreven, dat personen centraal stelt in plaats van 'onvermijdelijke' ontwikkelingen en onderliggende structuren.

Joop Hopster is redacteur van het Historisch Café en werkzaam bij Athenaeum Boekhandel als rubrieksbeheerder Geschiedenis en Politiek.