Recensie: Hoe weinig we van de geschiedenis weten

De Duitse schrijver Per Leo heeft met Flut und Boden een knap debuut geschreven. In de roman beschrijft Leo het leven van zijn eigen grootvader, een prominente SS'er. Pas als Leo het leven van zijn grootvader vergelijkt met dat van diens broer, krijgt hij een beter beeld van zijn eigen familie en van het Duitsland in de twintigste eeuw. De familieroman Flut und Boden is stilistisch sterk. Leo overtuigt daarbij door zijn scherpe observaties over de zwartste bladzijden uit de Duitse geschiedenis - en ons gebrek aan kennis daarvan. Door jerker spits.

Een kleinkind op nazi-jacht

Flut und Boden begint met een beschrijving van de trotse villa van de familie Leo in Noord-Duitsland. Al op deze eerste bladzijden laat Leo zien dat hij goed kan vertellen. Bijvoorbeeld in de beschrijving van zijn grootmoeder Trina, die zich niet thuis lijkt te voelen in het grote huis:

Ihr hehrer Moralismus, all die Achs und Ohs in Kulturdingen, das demonstrative Herumblättern in Schillers Werken, Beethovens Neunte, die selbstgestickten Familienwappen - waren das nicht lauter ungelenke Versuche, sich so lange auszupolstern, bis das Haus ihr endlich passte?
Haar hemelhoge moralisme, alle achs en ohs in cultuurzaken, het demonstratieve geblader in het werk van Schiller, Beethovens Negende, de zelfgeborduurde familiewapens - waren dat niet slechts onhandige pogingen, zichzelf zo op te vullen, dat het huis haar eindelijk paste?

Als Pers grootvader Friedrich overleden is, mag hij uit de villa meenemen wat hij wil. Hij kiest voor een stapel oude boeken van zijn grootvader, die zo lang hij zich kan herinneren, achter een gordijn zijn weggestopt. Achteloos, haast overhaast neemt hij afscheid van zijn grootmoeder. De boeken in verhuisdozen, achterin de auto. Gedetailleerd beschrijft Leo vervolgens de 'nazi-jacht' van een 'Nazienkel', het kleinkind van een nazi.

Goethe en de SS

Per klampt zich vast aan elke mogelijkheid meer te weten te komen over de handelingen van zijn grootvader. Hij laat aktes komen uit Berlijn, ontvangt dikke stapels documenten met Personakten. Voor de kleinzoon wordt het verleden van Friedrich een obsessie. Hij wordt er ziek van, gaat langs bij een psychiater.

Hij verdiept zich ook in de broer van zijn grootvader, die net als Friedrich opgroeide in de Villa aan de Weser. Hij volgt hun sporen, schetst hun karakter en hun ontwikkeling. Friedrich, de soldaat en leider van een afdeling voor rassenkunde van de SS. Martin, de Goetheaner - een man die Goethe vereert en navolgt -, iemand die afstand houdt tot de wereld, deze het liefst vanaf een afstand gadeslaat. Martin is een man van de geest, Friedrich een man van de daad. Door de confrontatie van de twee broers wint het verhaal aan diepte.

Geboren verteller

Ook Pers studie geschiedenis aan de universiteit van Freiburg komt in dienst te staan van een beter begrip van zijn grootvader. Leo schetst een liefdevol portret van een van zijn docenten, de Duitse historicus Friedrich Herbert - een van de grootste deskundigen van de nazitijd. Herbert, een man die veel weet en scherp denkt, confronteert zijn studenten met hun gebrek aan kennis:

"Wie viele Häftlinge saßen im Sommer 1938 in deutschen Konzentrationslagern?", fragte Herbert und schob seine schwere Brille zurück auf die Nasenwurzel. Niemand wusste es. "Wie viele Juden wurden in Auschwitz ermordet?". Jetzt traute sich niemand. Die Fragen waren mit Bedacht gewählt. Die uns unbekannte Antworten - eine Zahl unter Zehntausend und eine unter einer Million - warfen nämlich weitere Fragen auf. Uns wurde schlagartig klar, wie selbstgerecht und billig unsere Lieblingsanklage an die Nazigeneration war. Es mochte sein, dass unsere Grosseltern trotz totalitärer Informationsbeschränkung ziemlich viel gewusst hatten - aber was war das für ein Vorwurf, wenn man selbst trotz frei zugänglicher Bibliotheken praktisch nichts wusste?
'Hoeveel gevangenen zaten in de zomer van 1938 in Duitse concentratiekampen?' vroeg Herbert en schoof zijn zware bril terug op de brug van zijn neus.
Niemand wist het.
'Hoeveel joden werden in Auschwitz vermoord?'
Nu durfde niemand.
De vragen waren met opzet gekozen. De ons bekende antwoorden - een getal onder tienduizend en een onder een miljoen - riepen namelijk meer vragen op. Ons werd in een klap duidelijk, hoe eigengerechtigd en goedkoop onze lievelingsaanklacht tegenover de nazigeneratie was. Het kon zo zijn, dat onze grootouders ondanks de totalitaire beperking van informatie tamelijk veel geweten hebben - maar wat was dat voor een verwijt, als je zelf ondanks vrij toegankelijke bibliotheken praktisch niets wist?

Met zijn roman werd Per Leo genomineerd voor de prijs van de Leipziger Buchmesse 2014. Duitse critici prezen zijn blik op de Duitse geschiedenis, en zijn invoelingsvermogen. 'Het glanzende debuut van een geboren verteller,' schreef Die Zeit. 'Glansrijk vertaalt Leo geestesgeschiedenis naar familiaire intimiteit,' oordeelde de Süddeutsche Zeitung. Een enkele criticus verzuchtte, denkend aan Uwe Tellkamps Der Turm en Eugen Ruges In Zeiten des abnehmenden Lichts: alweer een familieroman. Maar de originele invalshoek (kleinzoon-grootvader) en confronterende passages als die hierboven geciteerd tonen de kracht van dit genre. Leo had ook met tal van historische details kunnen komen. Dat doet hij niet. Hij laat zien hoe weinig we van de geschiedenis weten.

Jerker Spits is germanist. Hij promoveerde in 2008 op een proefschrift over de Duitstalige autobiografie en schreef over Duitse literatuur voor Trouw, De Gids en De Academische Boekengids.

Flut und Boden door Per Leo is te koop bij Athenaeum Boekhandel en te bestellen op Athenaeum.nl. Dit boek wordt bij online bestelling gratis thuisbezorgd.