Recensie: De krachtmeting tussen een vulkaan en de mensheid

Een grote natuurramp in 1815 op een klein eiland in de Indische Oceaan leidde tot een wereldwijde kettingreactie. Over de gehele aardbol was de invloed van de ramp voelbaar. Allesverwoestende hagelbuien, harde stormen, mislukte oogsten en weinig zonlicht gaven de negentiende-eeuwers het idee dat het einde der tijden heel erg dichtbij was. Onderzoeksjournalist Philip Dröge laat met In de schaduw van Tambora zien dat de natuur de loop van de geschiedenis kan bepalen. Door nina kuin.

‘Snel doet de uitvinder een laatste check of alles in orde is. De machine lijkt er klaar voor. Hij is er klaar voor. De weg ligt er goed bij. De baron trekt zich niets aan van de mensen die hem zullen aangapen en zet zich af door met een voet achterwaarts tegen de grond te duwen.’

Zo stapte Karl Friedrich Freiherr Drais von Sauerborn in 1817 voor het eerst op zijn nieuwste uitvinding die hij de Loda doopte. De Loda, een samentrekking van locomotion (voortbeweging)en dada (stokpaardje), werd later bij ons bekend als de fiets. Dit eerste fietsritje is niet alleen om zijn nieuwigheid bijzonder. In In de schaduw van Tambora dient het ter illustratie van een bijzondere reeks uitvindingen die allemaal tussen 1816 en 1817 het licht zagen. In deze vierentwintig maanden zijn in vergelijking tot de jaren ervoor en erna veel nieuwe bedenksels uitgevoerd en succesvol gebleken. Om deze uitspatting te verklaren gaat Philip Dröge terug tot het jaar 1815 naar een klein eiland in voormalig Nederlands-Indië: Soembawa.

Tambora

Op dit eiland staat de vulkaan Tambora en op 10 april 1815 staat hij op het punt uit te barsten. De aardwetenschappen hadden zich begin negentiende eeuw nog niet of nauwelijks ontwikkeld en de bewoners van het eiland werden overvallen door de lava. De uitbarsting was een van de extreemste uit de geschiedenis. Door het hete gas, dat de vulkaan als eerst uitstootte, overleden de meeste inwoners meteen. Recente opgravingen bij de vulkaan legde bij de helling van de berg een hele woongemeenschap bloot. De plek is net als het Italiaanse Pompeï bevroren in de tijd.

Dat de uitbarsting zo heftig was, tonen de verschillende ooggetuigenverslagen die Dröge in zijn boek aanhaalt. Een Britse commandant op Sumatra, maar liefst 1800 kilometer van de vulkaan, hoorde op het tijdstip van de uitbarsting zo’n harde knal dat hij een aanval verwachtte. Hij stuurde al zijn troepen op onderzoek, maar de soldaten vonden niets. Een commandant op een ander eiland laat al zijn schepen uitvaren op zoek naar de boosdoener. De uitbarsting bleef echter niet lang onopgemerkt als oorzaak van de knal. Een grote aswolk stevende de volgende dag op het eiland af. Maar de eruptie van Tambora nam zo’n grote proportie aan dat de zwaveldeeltjes alleen al de gehele wereld tot last waren.

Het jaar zonder zomer

Dröge reist met deze zwaveldeeltjes mee de aarde over. Van Nederlands-Indië naar India, China, Amerika, Groenland en uiteindelijk Europa. Per hoofdstuk beschrijft hij de gevolgen van deze catastrofale natuurramp, die in vele landen nog een paar jaar doorwerkten. Op knappe wijze weet hij via ooggetuigenverslagen een mooi tijdsbeeld te schetsen. De fijne zwaveldeeltjes in de lucht zorgden ervoor dat over de hele wereld de zon maar moeilijk doorkomt en daarmee de temperatuur ongelofelijk laag bleef voor de tijd van het jaar. De oogsten mislukten en in verschillende delen van de wereld sneeuwde het zelfs in het midden van de zomer.

Door deze mislukte oogsten leefde een groot deel van de negentiende-eeuwse bevolking in armoede en daardoor trokken mensen massaal uit de zwaar getroffen gebieden, op zoek naar een beter onderkomen. Zo beschrijft Dröge dat bijvoorbeeld Amsterdam overspoeld werd door voornamelijk Duitstalige economische migranten.

Maar Dröge ziet niet alleen negatieve gevolgen. Tijdens deze witte zomer reisde het schrijverskoppel Percy Byssche Shelley en Mary Godwin (later Shelley) naar Geneve. Zij verbleven hier op uitnodiging van de beroemde schrijver Lord Byron. In hun verblijf, een villa gelegen op een steenworp afstand van het vakantiehuis van de beroemde schrijver, brachten ze deze koude en vooral donkere maanden door. Omdat ze vanwege het weer niet zoveel naar buiten konden, moesten de schrijvers zich op een andere manier vermaken. Er werden griezelverhalen verzonnen en voorgelezen. Het is tijdens dit verblijf dat Mary Shelley haar bestseller Frankenstein schrijft. Zo stelt Dröge dat ‘alles in de vertelling de droefenis van 1816 [ademt], het jaar dat het maar niet wil zomeren’.

Innovatie

En zo komen we weer terug bij de fiets. Het ontbreken van een zomer leidde niet alleen tot nieuwe kunst maar zette ook aan tot innovatie. Die baron Drais leefde in een deel van de wereld dat economisch zwaar getroffen was door de vulkaan. De mislukte oogsten hadden hier geleid tot een ware hongersnood. Een paard, de gangbare manier om je te verplaatsen in deze tijd, was in deze tijden van schaarste lastig te onderhouden. Drais’ Loda kwam dus als geroepen. Een goedkoper vervoersmiddel was in deze tijden een welkome uitvinding.

Philip Dröge schrijft dus aan de hand van één vulkaanuitbarsting een bijzondere geschiedenis van de eerste helft de negentiende eeuw. Naast een leuke schets van de tijd heeft Dröge ook de wetenschappelijke kennis om geografische en natuurkundige processen de lezer uit te leggen. Geïllustreerd door ooggetuigenverslagen toont Dröge dat klimaat een essentiële schakel kan zijn voor de ontwikkeling van de mens.

De vraag is of een andere natuurramp een vergelijkbare innovatiegolf tot stand kan brengen. Of heeft Dröge de geschiedenis gevormd naar zijn theorie? Die vraagt is wat mij betreft ondergeschikt aan het resultaat. Dröge biedt In de schaduw van Tambora een nieuw inzicht in de geschiedenis en daarmee bevestigt hij de verstrekkende gevolgen van klimaatverandering op wereldniveau. Hij legt de menselijke angst voor het einde der tijden naast de mislukte oogsten en de honger. Toch roemt hij vooral de inventiviteit van de mens. Donkere en angstige tijden brengen volgens hem vooral innovatie: ‘Klimaatverandering heeft grote en vaak onvoorziene gevolgen voor de mensheid, maar biedt ook de kans te tonen hoe inventief we zijn.’ Door de Eerste Wereldoorlog kregen we de tank en de uitbarsting van Tambora bracht ons Frankenstein en de fiets.

Nina Kuin studeerde geschiedenis en boekwetenschap en werkt bij de Athenaeum Rijksmuseumwinkel.