Recensie: Een uitstervend rood ras

Wat is het effect van het communisme op de geestelijke gesteldheid van een volk? En hoe leg je deze collectieve mentaliteit vast? Gedurende twintig jaar sprak Svetlana Alexijevitsj met honderden mensen die het Sovjetbewind doorleefden en in Het einde van de rode mens schetst ze deze homo sovieticus. De diversiteit aan stemmen legt de kern van het bestaan onder het Sovjetbewind bloot: de ideologie, opofferingen, solidariteit en het eenheidsgevoel. Maar de ommekeer van communisme naar kapitalisme, via de perestrojka van Gorbatsjov, heeft een verward, moreel verarmd en onbegrepen volk achtergelaten. Door elsa van latum.

Een anekdotische kroniek

De in 1948 in Oekraïne geboren Alexijevitsj bracht haar jeugd door in Minsk, toen Wit-Rusland nog deel uitmaakte van de Sovjet-Unie. Alexijevitsj is zelf ook zo’n Sovjetmens zoals ze die in dit boek optekent, wat bij de geïnterviewden een speciaal soort vertrouwen opwekt. Een Armeense vluchtelinge die bij de Amerikaanse ambassade niet wordt geloofd omdat haar verhaal ‘te mooi en te afschuwelijk is om te geloven’ twijfelt of de auteur haar wel zal geloven, waarop Alexijevitsj antwoordt: ‘Ik wel. Ik ben in hetzelfde land opgegroeid als u.’

De auteur gebruikt de anekdotische en emotionele manier van een tijdsbeeld schetsen uit Het einde van de rode mens ook in haar eerdere boeken, Voices from Chernobyl (over de persoonlijke en psychologische gevolgen van de nucleaire ramp), Zinky Boys (over de oorlog tussen de Sovjet-Unie en Afghanistan) en Enchanted Death (over de zelfmoordgolf na de val van de Sovjet-Unie). Ze won met haar ‘anekdotische geschiedvertelling’ de Friedenpreis des Deutschen Buchhandels en wordt al een paar jaar getipt voor de Nobelprijs voor de literatuur. Op haar website zegt de schrijfster het volgende over de door haar zo goed beheerste vorm:

‘Today when man and the world have become so multifaceted and diversified, when we finally realized how mysterious and unfathomable man really is, a story of one life, or rather the documentary evidence of this story, brings us closest to reality.’

Of, zoals Michel Krielaars in zijn recensie in het NRC over Het einde van de rode mens zegt: ‘Ze kiest voor die vorm, omdat ze iets wil verwoorden dat je niet kunt verzinnen, zo absurd en onvoorstelbaar is het.’

Onbegrensde toewijding

Absurd en onvoorstelbaar is het zeker: het verhaal van een jong stel dat naar Siberië vertrekt om daar vrijwillig vijftien jaar mee te werken aan het bouwen van de spoorlijn op een dieet van gierstpap; de voormalig Sovjetmaarschalk die elk jaar terugkeert naar het fort waar hij zijn laatste slag won en zich daar 35 jaar na de oorlog ophangt, gedesillusioneerd door het kapitalisme; de bedelende bejaarden in de metro van Moskou die hun leven lang spaarden voor een geldbedrag dat na 1990 slechts een brood waard was; het Joodse meisje dat haar jeugd samen met haar ouders noodgedwongen doorbracht in een grot, waardoor ze nooit meer dan 40 kilo zou gaan wegen. En ondanks deze ontberingen, ondanks de wetenschap dat het leven beter had kunnen zijn, is er de onbegrensde toewijding aan de communistische partij en de liefde voor Stalin, de natie en het volk. 

Een van de geïnterviewden, een oud-Kremlinbeambte, bekritiseert Alexijevitsj om de anekdotische vorm: ‘U hecht ten onrechte geloof aan wat de mensen beweren, aan de menselijke waarheid… Geschiedenis is het leven van ideeën. Niet de mensen schrijven, maar de tijd schrijft.’ In de loop van het boek ontstaat een beeld van de Sovjetmens die vrij passief de tijd waarin zij leeft te verdragen in plaats van die te creëren, waardoor de voorgaande kritiek te verwachten is. Zoals een arts stelt: ‘Het was misschien een gevangenis, maar wel een fijne. We waren er aan gewend.’ Het geloof in iets wat individuen overstijgt is moeilijk te begrijpen voor een westerse individualist, opgegroeid onder het kapitalisme. Het eenheidsgevoel dat hier wordt omschreven de meesten in de huidige Nederlandse samenleving totaal onbekend.

De teloorgang van een wereldmacht

Het einde van de rode mens deed me tijdens het lezen denken aan George Packers The Unwinding (vertaald als De ontluistering van Amerika) omdat dit boek ook het verhaal vertelt van de teloorgang van een wereldmacht door de ogen van de individuen die er deel van uitmaakten. Waar Packers boek leest als een roman, heeft Alexijevitsj zich beperkt tot het ‘droog’ registreren van de woorden van haar sprekers. Het analyseren van de geschetste situaties heeft ze daarmee aan de lezer overgelaten, wat mijns inziens goed werkt bij een onderwerp dat ontzettend veel nuance nodig heeft om begrepen te worden. Die nuance brengt Alexijevitsj succesvol naar voren door, in haar eigen woorden, ‘alle deelnemers van het socialistische drama’ aan het woord te laten. Het cliché beeld dat ik voorheen had van het Sovjetvolk als een grijze, geïndoctrineerde en onnadenkende massa is hierdoor geheel bijgesteld.

Ik raakte onder de indruk van het feit dat zovelen in Alexijevitsj’ kroniek hun leven zouden hebben gegeven voor hun land en dat zovelen in die tijd dat ook daadwerkelijk hebben gedaan, iets wat mij weer totaal onbekend in de oren klinkt. Zou ik überhaupt ergens mijn leven voor geven?

Ik was overtuigd van niet, dat de zekerheden en vrijheden die ik geniet ervoor hebben gezorgd dat er niets is waar ik dermate in geloof dat het mijn leven waard zou zijn. En toen gebeurde de aanslag in Parijs waarbij 12 mensen die het vrije woord verdedigden werden vermoord. Onder hen de Islamitische politieagent Ahmed Merabet, die hoogstwaarschijnlijk zijn bedenkingen had bij de manier waarop Charlie Hebdo zijn profeet afbeeldde, maar zijn leven gaf in het verdedigen van Charlie’s recht om dit te doen. Ikzelf ben niet zo dapper, maar het voorbeeld geeft aan hoe in ons liberaal gedachtegoed niet de natie maar het vrije woord het waard is om voor te sterven.

Het rode vuur dooft

Alexijevitsj heeft met Het einde van de rode mens de geschiedenis van de Sovjet-Unie laten spreken door de mensen die haar leefden. Ze heeft de moeilijk te begrijpen geschiedenis hierdoor relateerbaar en menselijk gemaakt. De chaos en ontreddering die het kapitalisme met zich meebracht in de Sovjet-Unie komt duidelijk naar voren, met name in het afgebroken eenheidsgevoel onder het volk. ‘Kameraad is nu meneer geworden, en aan die meneer is het moeilijk wennen’. Alexijevitsj beschrijft een uitstervend ras en heeft met dit boek de rode mens een grote dienst bewezen.

Elsa van Latum studeerde op het Amsterdam University College af met sociologie als hoofdvak. Ze loopt stage bij Athenaeum.nl.