Leesfragment: Het klimaat voor Kopenhagen: het individu

Van 7 tot 18 december 2009 vindt in de Deense hoofdstad Kopenhagen de beslissende klimaatconferentie onder het UNFCCC plaats. Tijdens deze klimaattop moet door wereldleiders (officieel slechts door milieuministers) worden beslist over de uiteindelijke inhoud van het nieuwe internationale klimaatverdrag, dat het Kyoto-protocol dient te vervangen. Het nieuwe verdrag treedt in 2012 in werking en bevat concrete doelen voor 2020. In de aanloop naar de klimaattop spraken we met hoogleraar milieukunde Lucas Reijnders (UvA) en europarlementariër Bas Eickhout (GroenLinks) en gingen op zoek naar concrete dingen die wij, als consument en lezer, kunnen doen. Vandaag aflevering 3: een onderzoek naar het papier waarvan we lezen. Een beetje boek is vergelijkbaar met december-aardbeien, maar gelukkig zijn de meeste boeken duurzaam.

Afgelopen dinsdag spraken we Lucas Reijnders over de laatste ontwikkelingen in onze kennis over klimaatverandering. Al sinds de negentiende eeuw weten we wat de verdubbeling van de hoeveelheid CO₂ kan betekenen. Afgelopen vrijdag spraken we Bas Eickhout over de politiek achter Kopenhagen. 'Als je vaststelt dat we Europa al 10% CO₂ gereduceerd heeft, dan is 20% in 2020 eigenlijk business as usual.' Zijn boodschap: de ambitie moet hoger komen te liggen.

De wetenschap heeft gesproken, de politici zwermen (hopelijk allemaal per trein) naar Kopenhagen, maar nu de vraag: wat kunnen wij doen? Natuurlijk moeten we minder vliegen, minder autorijden, minder vlees eten, maar moeten we ook minder gaan lezen? We vroegen het Milieu Centraal en spraken uitgeverijen over hoe duurzaam ze hun boeken maken.

Hoe duurzaam is het papier waarvan we lezen?

Sytske de Waart, onderzoeker bij Milieu Centraal: ‘Elk gebruiksvoorwerp heeft een bepaalde milieubelasting tot gevolg. Je kan dan kijken waar die milieubelasting uit bestaat, hoe je die kan verminderen, en of er alternatieven zijn die minder milieubelasting tot gevolg hebben.

De milieubelasting van boeken is verspreid over de productie, het gebruik en het afdanken ervan. De milieubelasting van de papierproductie bestaat uit het landgebruik (voor bosbouw, daar had je anders voedingsgewassen kunnen verbouwen), watergebruik en -vervuiling en energiegebruik. De milieubelasting van nieuw papier kun je verminderen door FSC-papier te gebruiken. Ook is het goed voor het milieu om papier zo lang mogelijk her te gebruiken, liefst met daaraan gekoppeld een milieukeurmerk zoals Blaue Engel, Nordic Swan of Milieukeur.’

Het FSC-logo komen we het meest tegen in boeken. Michiel Gaaf van Uitgeverij Arbeiderspers: ‘Toen we in 2005 begonnen met FSC-papier, met De thuiskomst van Anna Enquist, waren nog lang niet alle drukkerijen gecertificeerd. Inmiddels zijn de standaard papiersoorten, voor romandruk, dat bijna allemaal. Ik denk dat veel boeken, ook van andere uitgeverijen, ook zonder logo dus op FSC-papier gedrukt zijn.’ En Mariska Alblas van De Geus: ‘Er zijn geen belemmeringen meer om duurzaam geproduceerd papier te gebruiken. Vrijwel alle drukkerijen waar ik mee te maken heb gehad, zijn gecertificeerd, de prijs wijkt niet echt veel af, en de kwaliteit is gelijk aan niet-FSC papier.’

Nico Stolwijk van Meulenhoff benadrukt dat het niet alleen om de papierfabrikant gaat: ‘Tegenwoordig is denk ik zeker 95% van het papier voor romandruk, dus standaardformaat wit papier voor gebruik met zwarte inkt, FSC-gecertificeerd. Maar met het papier alleen ben je er nog niet. Als je dat logo in je boek wilt zetten, dan moeten de fabriek die het papier maakt, de papierleverancier én de drukkerij gecertificeerd zijn — het nummer van de drukkerij staat meestal in het boek.’

Maar het begint wel bij de bomen zelf, zegt Michiel Gaaf, en dan is het verhaal iets gecompliceerder dan zeggen dat het papier voor een boek met een FSC-logo alleen uit FSC-gecontroleerde bossen komt. ‘Het is tegenwoordig zo dat er met quota gewerkt wordt. Dat wil zeggen dat er een verhouding is tussen de hoeveelheid FSC-papier die een producent mag maken en de hoeveelheid FSC-pulp die hij heeft aangekocht. Het papier hoeft niet noodzakelijkerwijs geheel uit FSC-pulp te bestaan. Bij de verschillende typen papier is er sprake van verschillende mengverhoudingen pulp, uit verschillende boomsoorten. Sommige bomen leveren bijvoorbeeld lange, dunne vezels, andere korte dikke; lange vezels leveren een scheurvaster papier, korte zorgen voor meer opdikking. Het is dus goed mogelijk dat een FSC-papier een gedeelte pulp bevat dat niet FSC-gecertificeerd is terwijl het toch een van de FSC-logo's mag dragen. Hetzelfde idee gaat ook op bij groene stroom; een bepaalde hoeveelheid groene stroom gaat het net op en een bepaalde hoeveelheid gaat er weer af. De inzet is gegarandeerd, maar je merkt het verschil niet.’

Dat die inzet wel erg hoog kan zijn, laat Gaaf ook zien: ‘Onze papierleverancier, Munkedals uit Zweden, zuivert het water zo goed dat het na gebruik weer drinkbaar is.’ Het gebruik van FSC-papier is overigens niet het enige gebied waarop de productie van boeken duurzamer geworden is. Stolwijk: ‘Er wordt tegenwoordig ook geen chloor meer gebruikt voor het bleken, en er zijn milieuvriendelijke varianten voor de kleurstoffen en de inkten. Ook het plakken van paperbacks gebeurt niet meer met beenderlijm.’

Bij Uitgeverij Signatuur, die de boeken van Stieg Larsson uitgeeft, staat naast het logo een uitgebreide uitleg. Joska de Kruijf: ‘Je vraagt je af of mensen dan nog wel mogen lezen als papier zo milieubelastend is. Wij vinden dat dat natuurlijk nog gewoon moet kunnen. Maar doe dat dan op een verantwoorde manier door het gebruik van FSC-papier. Ook zo'n uitgebreide uitleg naast het logo vinden wij belangrijk. Je laat zien wat FSC precies inhoudt en hoopt dan dat anderen dat voorbeeld gaan volgen en ook FSC-papier voor hun boeken gaan gebruiken. En waarom zou je het niet doen? Het is namelijk heel goed mogelijk om op een verantwoorde manier boeken uit te geven en ook nog gewoon winstgevend te zijn.’

Een ander boek dat in grote oplages het FSC-logo gaat dragen, is het boekweekgeschenk 2010. Michiel Gaaf van de Arbeiderspers: ‘Dat maken wij komend jaar. De hele oplage van Joost Zwagermans Duel is van duurzaam papier. In recente uitgaven hebben we niet meer uitgebreid uitgelegd wat dat logo betekent, we geloven dat mensen dat nu wel weten, en het was altijd een strijd om de ruimte op die pagina’s. Maar deze keer kiezen we toch weer voor een grote uitleg — het is toch een ander, en vooral groter publiek.’

De volgende stap naar duurzamer papier: minder dik

We spreken ook Lideke Kruizinga van Luijtingh-Sijthoff. Ook daar is FSC-papier de standaard, maar 'we maakten er nooit gewag van. Tot de nieuwe Dan Brown.' Die wordt namelijk bij drie verschillende drukkers gedrukt. 'Met het FSC-logo en het bijbehorende registratienummer, dat naar de drukker verwijst, konden we én de oplages uit elkaar houden, én eindelijk eens laten zien hoe duurzaam ons papier is.'

Net als Michiel Gaaf stelt ze dat we eigenlijk met de bron zouden moeten praten, Jan van Eerd van Arctic Paper Munkedal. Bij die Zweedse papierfabrikant is de verduurzaming zó doorgezet dat het afvalwater van de fabriek drinkbaar is. En hun papier is voor een groot deel FSC-gecertificeerd - in 2012 willen ze op 100% zitten. Van Eerd: 'Maar dat maakt papiermaken nog niet klimaatneutraal. Dat is een utopie. We kunnen wel proberen binnen het herstellend vermogen van de natuur te blijven.’ Al valt het gemiddelde gebruik van de vier fabrieken van Arctic Paper inmiddels onder de EU-norm voor ‘Best Available Technology’, het elektriciteitsgebruik van een papierfabriek is te vergelijken met dat van een kleine stad met zo’n 50.000 zielen. ‘Water was altijd het zichtbaarste milieuprobleem, de vlokken papierpulp dreven op het water, maar elektriciteit uit fossiele brandstoffen is natuurlijk ook problematisch. We maken al geen gebruik meer van elektriciteit uit kolencentrales, en in Zweden zijn er waterkrachtcentrales, maar aardgas is ook nog een fossiele brandstof. En elektriciteit is ook een van de grootste kostenposten bij papierproductie.’

En er is nog een andere post waar verbetering mogelijk is. ‘Michiel [Gaaf - red.] vroeg me daar pas nog naar: hoe verhoudt de standaard papieropdikking in Nederland zich met die in de rest van Europa? Nou, Nederland houdt van dikke, lichte boeken, met een opdikking van 1,95. In Scandinavië hebben ze liever zware, dunne boeken, met een opdikking van maar 1,5; Frankrijk en Duitsland zitten ertussenin, op zo’n 1,75. Die verschillende standaarden zorgen voor een minder efficiënt productieproces in onze fabrieken, maar er gaat vooral meer papierpulp aan opgedikt papier op. Ter illustratie: ik denk dat de boeken van Stieg Larsson in Zweden een centimeter minder dik zijn dan in Nederland.’

Minder opgedikte boeken zouden een besparing betekenen voor de papierfabrieken, maar ook in het transport en de opslag - er kunnen nu eenmaal meer dunne boeken in een doos, op een pellet, en in een kast. ‘Alleen: hoe reageert de consument erop? Wil die wel dunnere boeken?’

Tweede levens en schaduwlevens voor je boek: gebruiken, afdanken, compenseren

Het lijkt dus gelukkig mee te vallen met de duurzaamheid van de productie van de Nederlandse roman. Maar hoe zit het met die andere twee factoren, gebruik en afdanken? Sytske de Waart:  ‘Zorg dat ze zoveel mogelijk gebruikt worden (bibliotheek, tweedehands). In de afdankfase tenslotte is het belangrijk om het papier gescheiden in te leveren voor hergebruik.’ Weet dus na Athenaeum de tweedehandsboekwinkel of de kringloopwinkel te vinden — hoe meer mensen de boeken lezen, hoe beter.

En compenseren, via een Amerikaans initiatief als EcoLibris? De Waart: ‘Voor klimaatcompensatie hanteren we de trias energetica: eerst besparen, dan groene energie, dan compenseren. Voor het lezen van boeken zou dat betekenen: koop in eerste instantie tweedehands of leen je boeken, koop dan van drukkerijen die een milieuzorgsysteem hebbben dan wel papier met een milieukeurmerk gebruiken, compenseer dan je uitstoot.

Het idee er achter is dat we niet genoeg landbouwgrond hebben om de steeds groter wordende CO₂ uitstoot te compenseren via bosbouw. Het is dus beter die CO₂ uitstoot zoveel mogelijk te beperken.’

Mocht je toch willen compenseren, dit is er te compenseren: voor een kilo papier is 2,2 kilo hout nodig, en voor elke kilo (houtvrij, nieuw schrijf-)papier staat een broeikasemissie van 1315 gram CO₂-eq. Voor in de winter gekochte aardbeien, andijvie of broccoli geldt ruwweg dezelfde omrekening naar CO₂-equivalenten; een gemiddeld huishouden stoot door vervoer, gasverbruik en elektriciteit in huis het equivalent van 8800 kilo CO₂ uit; een retourtje Amsterdam-Barcelona voor 2 personen staat voor 2400 kilo.

Ter illustratie: Stieg Larssons Mannen die vrouwen haten weegt 879 gram, Al Gores Onze keuze weegt 1113 gram, Gimmick van Joost Zwagerman (bij gebrek aan informatie over Duel) 436 gram en No Impact Man 390 gram.

Transport en logistiek

Bas Eickhout benadrukte het al afgelopen vrijdag, en in de totalen van CO2-uitstoot van huishoudens kwam het ook al naar voren: transport is ook een grote vervuiler, of het nu om Israëlische aardbeien of om Nederlandse boeken gaat. We spraken met Jaco Gulmans, Senior Manager Personeel & Organisatie bij Centraal Boekhuis, het distributiecentrum voor het Nederlandse boek. Hij is verantwoordelijk voor het duurzaamheidsbeleid bij CB: 'Als iedereen vanuit zijn bedrijfsvoering rekening houdt met milieu, dan wordt de wereld een stuk beter.'

'We hebben natuurlijk al wel veel dingen gedaan, maar we hebben het vanaf dit jaar voor het eerst onder de term Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen geschaard, en elk jaar zulke concrete doelen gesteld. Het was al zo bijvoorbeeld dat de dozen waarin we boeken vervoeren van gerecycled papier zijn, en dat we die hergebruiken - lege dozen worden weer meegenomen door onze chauffeurs. Daarnaast hebben we substantieel geïnvesteerd in schonere motoren in onze vrachtwagens, waarmee we onze bijdrage willen leveren aan een vermindering van de vervuiling. Dat is een belangrijk aspect waarbij we een voorloper proberen te zijn. Eerder dit jaar hebben we bovendien een experiment gedaan met kleine bestelbusjes met gasmotoren.'

Dat beviel goed, maar voor Centraal Boekhuis zijn grotere vrachtwagens efficiënter, en voor komend jaar kondigt Gulmans een experiment aan met een groter model, die binnen de gemeente Utrecht uitsluitend op gas zal rijden. 'We volgen natuurlijk heel nadrukkelijk de ontwikkelingen voor hybride motoren, maar die liggen door de recessie nu stil, en concentreren zich vooral op vuilniswagens. Het is nog niet zo ver dat we daar nu al op aan kunnen sluiten, maar als de kans er komt, doen we graag mee aan experimenten.'

Verder doet CB wat elk huishouden en bedrijf kan doen: zuinige verlichting, betere isolatie van de bedrijfsruimtes, een grotere alertheid op het weggooien van papier, op hoe hoog de verwarming staat. En het kijkt naar welke alternatieve energiebronnen - zonne-energie, windenergie, warmtepompen - op hun bedrijfsterrein betaalbaar kunnen worden ingeschakeld. Ook 'cradle to cradle' wordt genoemd in de duurzaamheidsvisie van CB. 'Maar het is de vraag of daar op dit moment voor het boek heel veel uit te halen is. Je moet je bedenken dat voor boeken en papier in het algemeen hergebruik al de standaard is, en het beheersen van de hele keten van productie tot afdanken is lastig - wat de eindconsument doet, is moeilijk te controleren.'

Er is nog wel wat te doen aan de doorloopsnelheid, en daarmee de beperking van opslag, en in dat verband ziet het CB ook wel wat in het e-boek en printing on demand (p.o.d.) als vormen waarbij veel productie- en distributie-uitstoot te voorkomen is. Bij p.o.d. wordt elk exemplaar pas gedrukt als er een koper voor is, in plaats van hele oplages in één keer, en voor het e-book hoeft geen boom te sneuvelen.

De uitstoot van het fysieke boek lijkt dan ook veel hoger te liggen dan dat van het e-boek, zoals dit artikel in The New York Times: 'Are E-Readers Greener Than Books?' Dat is de vraag, want naar chemicaliën in de productie van de e-lezers is nog niet gekeken. En, zegt Sytske de Waart: 'Het probleem is dat ze daar alleen naar broeikasgasemissie gekeken hebben, en dat is maar één relevante milieuparameter. Landgebruik (alleen relevant bij papier, niet bij het e-boek) kun je via bio-energie ook weer uitdrukken in broeikasgasemissie, en dat moet je er dan bij optellen, en dat is daar niet gebeurd.'

Bronnen: Centraal Boekhuis en Milieu Centraal (over groente en fruit; over gemiddelde uitstoot van een huishouden)