Leesfragment: Oud worden in de praktijk

Op 23 september verschijnt Oud worden in de praktijk het nieuwe boek van David van Bodegom en Rudi Westendorp, hij schreef eerder Oud worden zonder het te zijn. Wij brengen alvast een voorpublicatie.

'Dat wij te dik zijn, te veel eten en onvoldoende bewegen is niet onze eigen schuld. Ons lichaam is daarvoor ontworpen. Het zit in onze genen, het zit in ons ontwerp, in ons bouwplan. Wij zijn “geprogrammeerd” voor schaarste, niet voor overvloed.'

Hoe kunnen we zorgen dat we gezond blijven, ook wanneer we ouder worden?
Veel gezondheidsklachten, zoals hart- en vaatziekten, diabetes en versleten knieën, lijken onvermijdelijk maar ze komen voort uit onze leefstijl. En die leefstijl wordt gedicteerd door de omgeving. Door de mismatch tussen onze 'oude' genen - onze evolutionaire erfenis - en de moderne omgeving kunnen we geen weerstand bieden aan de voortdurende verleidingen om ons heen. Daarom helpt gebieden en verbieden niet. 
We moeten de omgeving het werk laten doen. Door kleine aanpassingen thuis, onderweg, op werk, school of in de wijk maken we makkelijker gezondere keuzes, soms zelfs onbewust. In Oud worden in de praktijk, het praktische vervolg op Oud worden zonder het te zijn, geven Rudi Westendorp en David van Bodegom ons nieuwe tips voor een langer gezond leven. 

3
oorspronkelijke genen in een moderne omgeving

Driften en lusten

Zoals Kwaku leeft op het platteland van Ghana, zo hebben mensen al tienduizenden jaren voor ons geleefd. Daarmee bedoelen we: in een omgeving waar voedsel schaars is en zelf bewegen de enige manier is om je te verplaatsen. Ons lichaam is geëvolueerd om in die omgeving optimaal te kunnen functioneren. Als gevolg van die schaarste is het lichaam zodanig ingesteld dat je net iets meer eet dan je direct nodig hebt, waardoor je in vetweefsel een reserve kunt opbouwen. Je weet immers nooit of er morgen wel iets te eten is.
Onze evolutionaire erfenis verklaart waarom ons lichaam is gebouwd zoals het is gebouwd, en functioneert zoals het functioneert. Het verklaart ook waarom wij zoet zo lekker vinden. Tijdens onze evolutionaire ontwikkeling over duizenden generaties waren mensen die met zoetreceptoren en pleziercentra in het brein waren uitgerust in het voordeel. Zij aten meer zoete, dus calorierijke producten, hadden daardoor meer reserves en betere kansen om te overleven tijdens perioden van schaarste. Hongersnood kwam regelmatig voor maar kon slecht worden voorspeld. Wij zijn de nazaten van deze overlevers. Daarom vinden wij zoet eten nog steeds lekker en wil ons lichaam het liefst iedere dag gebak. Onze zucht naar vet is zo’n zelfde evolutionaire erfenis.
Ons lichaam is niet alleen ontwikkeld om zo veel mogelijk calorieën binnen te halen, het is ook geëvolueerd om heel zuinig en efficiënt met deze met moeite verkregen bronnen om te gaan. Ons lichaam wil geen energie verbruiken als dat niet strikt noodzakelijk is. Mensen die in ons evolutionaire verleden niet zuinig waren met hun energie waren tijdens de schaarste slechter af. Wij zijn dus ook de nakomelingen van mensen die als geen ander zuinig met energie wisten om te gaan. Daarom zitten we liever dan dat we staan: zitten kost minder energie. Dat ‘vermoeide’ vervelende gevoel dat je krijgt wanneer je een tijdje staat is een signaal van je lichaam. Een signaal dat zegt: je bent veel calorieën aan het verbruiken. Een beetje alsof je een sms van je provider krijgt die aangeeft dat je bijna door je bellimiet heen bent. Ons lichaam wil eigenlijk het liefst iedere avond op de bank zitten. Ook rusten was vroeger gezond gedrag omdat je de rest van de tijd toch voortdurend in beweging was.
Tienduizenden jaren was ons lichaam uitstekend toegerust om te functioneren in de omgeving waar we jaagden, verzamelden en later ook landbouw bedreven en vee hielden. Maar de afgelopen honderd jaar is onze leefomgeving in het Westen radicaal veranderd: van een plek waar iedereen constant in de weer was om voldoende voedsel binnen te krijgen naar een omgeving waar we altijd meer dan voldoende calorieën binnen handbereik hebben. Ons lichaam, dat door evolutie over talloze generaties is afgesteld op onze oorspronkelijke omgeving, heeft zich nog niet kunnen aanpassen aan de nieuwe omstandigheden en ons lange leven. Het gevolg: de helft van Nederland is te dik, 40 procent haalt de norm voor gezond bewegen niet, het aantal diabetespatiënten blijft groeien en hart- en vaatziekten en kanker behoren tot de voornaamste doodsoorzaken.
Dat wij te dik zijn, te veel eten en onvoldoende bewegen is niet onze eigen schuld. Ons lichaam is daarvoor ontworpen. Het zit in onze genen, het zit in ons ontwerp, in ons bouwplan. Wij zijn ‘geprogrammeerd’ voor schaarste, niet voor overvloed.
De volgende voorbeelden illustreren dat fraai. Beschouw ze als een demonstratie, een moderne anatomische les. We tonen u het menselijk lichaam niet in zijn volmaaktheid als wonder van de schepping. Nee, wij tonen het u in zijn huidige imperfectie, in zijn vreselijke onaangepastheid aan onze moderne omgeving.
Blikt u eens vooruit op uw verjaardag en stelt u zich voor dat u een overdadige aardbeientaart koopt om die te vieren, met familie, vrienden of collega’s. Ziet u de taart voor u? Stelt u zich dan eens voor dat u er een grote hap van neemt. Beeldt u zich de smaak in van de zoete aardbeien, de slagroom, de luchtige cake met vanille, de verse room.
Loopt het water u al in de mond? Dat is het gevolg van de stroompjes naar de pleziercentra in uw hoofd. Het zijn uw aloude genen die daarvoor zorg dragen. Zij laten u beleven dat dit stuk taart een heel gezonde keuze is: ‘oergezond’. U wilt immers overleven.
Een tweede voorbeeld is de situatie die wij dagelijks aantreffen op treinstation Leiden Centraal. Wie vanuit de stationshal het perron wil bereiken, kan kiezen tussen de roltrap en de ‘gewone’ trap. Wat blijkt? De trap is vrijwel altijd verlaten en mensen staan in de rij voor de roltrap.
Waarom vertonen mensen dit gedrag? Iedereen weet toch dat wij te weinig bewegen en dat het gezonder is om af en toe de trap te nemen? Maar het voelt minder lekker om de trap te nemen, het kost energie, je wordt er een beetje moe van. Het lichaam wil efficiënt met zijn energie omgaan en stuurt u naar de roltrap.
En het lichaam heeft geen ongelijk. De aardbeiencake en roltrap zijn gezonde keuzes in onze oorspronkelijke omgeving. In onze moderne omgeving zijn het ongezonde keuzes.
Een laatste voorbeeld is het fenomeen ‘olifantenpaadje’. Dit is een onofficieel paadje door het gras, gecreëerd door voetgangers of fietsers om een klein stukje van hun route af te snijden. Engelstaligen spreken van een desire path, je lichaam verlangt ernaar om dat pad te nemen. Je kunt de moderne mens wel een net pak aantrekken en een aktetas geven, maar diep vanbinnen blijft ons lichaam dat van een jager op de savanne – al zou je dat niet bij iedereen op het eerste gezicht zeggen.
De savannejager moet efficiënt zijn. Mensen zijn daarin niet uniek. Biologen hebben voor allerlei roofdieren uitgerekend hoeveel procent van de achtervolgingen op de savanne succesvol moet zijn om te kunnen overleven. Wie meer energie uitgeeft bij de jacht dan hij binnenkrijgt, haalt het uiteindelijk niet.
Dat mensen diep vanbinnen zo zijn ‘ingeregeld’ kun je zien omdat dit gedrag universeel is. Mensen zien er allemaal verschillend uit maar in veel gedragingen zijn we overal ter wereld hetzelfde. Omdat we eenzelfde evolutionaire geschiedenis hebben, omdat we allemaal geëvolueerd zijn in een omgeving met schaarste. Een bewijs voor deze stelling wordt geleverd door mensen die op websites olifantenpaadjes uit Google Earth verzamelen. Ze vinden ze overal.
Wanneer die oude genen niet meer passen in onze moderne omgeving, spreken biologen van een mismatch. Die mismatch is er niet alleen met betrekking tot voeding en bewegen. Ons lichaam is eraan gewend dat we anderen om ons heen hebben. Om samen te kunnen overleven, voor genegenheid, en voor voortplanting. We zijn gemaakt voor sociale contacten, en niet voor het individualistische leven in de stad. Ons lichaam is ook geoptimaliseerd om perioden van hevige stress te weerstaan – een leeuw! –, gevolgd door perioden van ontspanning. Veel minder voor de chronische spanning van de huidige 24 uursmaatschappij. En, ons lichaam is gewend om te slapen als het donker is. Niet aan urenlange prikkels in de avond omdat we tegenwoordig onbegrensd toegang hebben tot kunstlicht.
Kortom: het bouwplan van ons lichaam, onze genen, komt voort uit een stenen tijdperk en daarom zijn we niet optimaal toegerust om in de huidige omgeving oud te worden.

© 2015 David van Bodegom en Rudi Westendorp