Leesfragment: De Nederlandse Boekengids 2017 #2

Op 24 april verschijnt het tweede nummer van De Nederlandse Boekengids van 2017. Vandaag publiceren wij voor uit de recensie door Rob Hartmans van Philippe Desans Montaigne: A Life.

De man Montaigne

'Dit lezer, is een eerlijk boek. Het waarschuwt U al direct dat ik het uitsluitend voor privé-doeleinden en huiselijk gebruik bestemd heb. Ik heb geen moment gedacht aan het nut voor U of aan mijn eigen glorie. Zo’n opzet zou mijn krachten te boven gaan.’ Met deze bescheiden woorden opende Michel de Montaigne zijn beroemde Essais, waarmee hij een heel nieuw literair genre schiep en zichzelf presenteerde als de sceptische intellectueel die zich had teruggetrokken uit een wereld die werd geregeerd door hebzucht, machtswellust en het verlangen naar roem. In plaats daarvan ging hij op zoek naar kennis, inzicht en wijsheid. Zo is het beeld ontstaan van Montaigne, zittend in het torentje van zijn château waarvan hij de balken had laten beschilderen met citaten uit de klassieken, met grote distantie en scherpzinnigheid nadenkend over de condition humaine.
Het is vaak deze Montaigne die literatoren en filosofen ons tonen. Zij zien in zijn Essais niet zelden een materiaalverzameling voor het ultieme zelfhulpboek (zie bijvoorbeeld de bestseller van Sarah Bakewell uit 2010, waarin uit Montaignes werk een soort ‘levenskunst’ wordt gedestilleerd). Mensen die dit beeld graag overeind willen houden, en weigeren te twijfelen aan de oprechtheid van Montaignes woorden aan de lezer, kunnen de vuistdikke biografie van Philippe Desan beter niet lezen. Dat Desan Montaignes leven geheel anders bekijkt blijkt al uit de ondertitel van de oorspronkelijke Franse editie: Une biographie politique. Desan laat overtuigend zien dat Montaigne, afkomstig uit een geslacht van rijke handelaren die hartstochtelijk verlangden naar adellijke status, er alles aan deed om de maatschappelijke ladder te bestijgen. Door uitvoerig onderzoek te doen naar de politieke instituties en machtsverhoudingen, en zeer nauwgezet de verschillen tussen de diverse edities van de Essais te bestuderen, schildert de biograaf het beeld van een man die allesbehalve een onthechte denker was.
Heel nauwgezet beschrijft Desan de loopbaan van Montaigne, laat hij zien welke weloverwogen carrièrestappen hij zette en hoe hij omging met tegenslagen. Door de ontstaansgeschiedenis van de uiteindelijke versie van de Essais te analyseren, wordt duidelijk waarom Montaigne over bepaalde onderwerpen schreef, waarom juist op dat moment, en wie hij trachtte te beïnvloeden. Zo presenteerde hij zich in de eerste editie, uit 1580, nog als een ideale hoveling, terwijl hij zich na 1588, toen hij politiek buitenspel stond, vooral poseert als humanistisch geleerde. Montaigne wedde beurtelings op verschillende paarden, en schreef daarom afwisselend essays over klassieke literatuur, paarden, filosofie en politieke vraagstukken. In de edities die tegenwoordig worden gepubliceerd, zijn die verschillende versies samengevoegd tot één geheel, waardoor het zicht op Montaignes carrièreplan verloren gaat.
Veel mensen zullen Desans benadering ontluisterend vinden – in The New Yorker heeft Adam Gopnik al met het schuim op de mond gehakt gemaakt van deze biografie –, maar het beeld van de onbaatzuchtige, slechts de waarheid of de literatuur toegewijde schrijver is natuurlijk een verzinsel uit de Romantiek. En het feit dat Montaigne met zijn Essais status en invloed nastreefde, dat hij ambitieus was, doet aan het belang en de schoonheid van zijn werk uiteraard niets af. De schilderijen van Rembrandt worden toch ook niet opeens minder fraai of ontroerend wanneer we weten dat hij niet zo’n aangenaam mens was?
De keerzijde van Desans aanpak is wel de grote nadruk op de machtsverhoudingen en het politieke spel soms nogal vermoeiende lectuur oplevert, en je jezelf eraan moet blijven herinneren dat Montaigne niet de eerste de beste social climber was. Desan schrijft bij lange na niet zo soepel als Montaigne zelf, maar dat is natuurlijk ook wel erg veel gevraagd. Maar voor een beter begrip van Montaignes levensloop en drijfveren, en van het Frankrijk van zijn dagen, is dit boek onontbeerlijk.