Leesfragment: Avonturen bestaan niet

Morgen wordt bij Athenaeum Boekhandel Avonturen bestaan niet door Simon Gusman en Arjen Kleinherenbrink gepresenteerd. Vandaag publiceren we de eerste pagina's voor.

Gusman en Kleinherenbrink laten in Avonturen bestaan niet zien dat het najagen van avontuur een illusie is. En dat terwijl we gek zijn op avonturen. Wie droomt er niet van om het onbeduidende, alledaagse leven te verruilen voor een groots en meeslepend bestaan?
De auteurs illustreren hun betoog met veel voorbeelden uit reclames, films als Star Wars en series als Game of Thrones.

Hoofdstuk 1
Altijd hetzelfde verhaal

Er was eens een willekeurige persoon met een doodnormaal bestaan. Misschien was hij welvarend, misschien was hij arm. Misschien zat hij in de problemen, misschien had hij niets te klagen. Hij was misschien gefrustreerd over zijn doorsnee leven, maar het zou ook best kunnen dat hij redelijk tevreden was. Dergelijke details doen er niet toe. Wat telt, is dat zijn leven volkomen normaal verliep. Hij deed min of meer wat je van mensen in zijn positie zou verwachten, en zijn dagen werden gekenmerkt door een zekere regelmaat of zelfs sleur. Natuurlijk had hij karaktertrekken die hem enigszins onderscheidden van mensen in zijn omgeving, maar aangezien iedereen wel zulke eigenschappen heeft, hoorden ook deze bij zijn onopvallende, alledaagse bestaan.

Op een dag wordt de sleur echter doorbroken. Onze hoofdpersoon heeft een onverwachte ontmoeting met ongewoon object, persoon of idee. Deze ontmoeting verandert zijn – of heel af en toe haar – leven radicaal. Plotseling blijkt hij toch niet zo doorsnee te zijn, maar voorbestemd voor grootsere dingen. Er is een kwaad dat door deze held verslagen moet worden, het lot van het universum hangt zelfs af van het slagen van zijn avontuur. Hij wordt gedwongen om afscheid te nemen van zijn vertrouwde omgeving. Onder leiding van een mentorfiguur komt hij terecht op een pad dat gekenmerkt wordt door hard werk en afzien om op te bloeien tot de best mogelijke versie van zichzelf. Deze periode van training is echter niet ongevaarlijk: de held staat op een gegeven moment op het randje van de afgrond. Het lukt hem echter om op het nippertje uit dit diepe dal te klimmen. Vervolgens wendt hij zijn nieuwe vaardigheden aan om de bad guy te confronteren en uiteindelijk te verslaan. Zo redt de hoofdpersoon de wereld van een zekere ondergang. Vervolgens keert hij terug naar de alledaagsheid, maar niet langer als een gemiddeld persoon. Zijn bestaan is nu immers onlosmakelijk verbonden met een inspirerend verhaal dat hem boven andere mensen verheft.

Het bovenstaande is natuurlijk het plot van de originele Star Wars- films. Luke Skywalker is een doodnormale jongen die op een dag een Jedi ontmoet. Deze ontmoeting is het begin van een levensgevaarlijke trainingsperiode die uitmondt in de confrontatie met de kwaadaardige keizer Palpatine. Na het gevecht, waarin Luke overigens ook zijn vader Darth Vader van het kwaad redt, keert Luke als een lichtend voorbeeld van medelijden en goedheid terug naar de normale wereld. Of is het de structuur van de tweede Star Warstrilogie? Anakin Skywalker is een doodnormale jongen die op een dag twee Jedi’s ontmoet, wat leidt tot een levensgevaarlijke trainingsperiode die culmineert in de confrontatie met de goedaardige Obi-Wan Kenobi. Na het gevecht, waarin Anakin zich overigens bekeert toch het kwaad, keert hij terug naar de normale wereld als een legendarische incarnatie van ambitie en brute kracht. Of is dit het plot van The Matrix, waarin Neo door de ontmoeting met Morpheus uit zijn alledaagse sleur wordt gerukt? Of is het de structuur van de avonturen van Bilbo in The Hobbit en Frodo in The Lord of the Rings? Van Harry Potter, van Die Hard, van Braveheart, van tientallen Disneyfilms? Of is dit het script van eindeloos veel romantische films? Een doorsnee man met tot nu toe enigszins teleurstellend liefdesleven ontmoet zijn droomvrouw, maar slaat haar pas aan de haak nadat hij een rivaal verslaat en zijn eigen karakter drastisch verandert. Herkennen we dit plot niet in bijna elke serie en film, ongeacht het genre? En in Batman, Spiderman en ongeveer alle andere bekende comics? Is dit ene plot wellicht de basis waarop het merendeel van onze fictieve verhalen gebaseerd is?

Het idee dat bijna alle avonturenverhalen dezelfde basisvorm hebben is uitgebreid beschreven door de mytholoog Joseph Campbell. In 1949 schreef hij De held met de duizend gezichten, waarin hij mythologische verhalen uit allerlei culturen vanuit de hele wereld met elkaar vergelijkt. Niet alleen hedendaagse blockbusters, maar ook Griekse epen, scheppingsmythes en levensverhalen van religieuze figuren als Jezus en Boeddha volgen allemaal deze structuur. Volgens Campbell bestaat er eigenlijk maar één mythe die de grondslag vormt voor alle anderen: de zogenoemde monomythe. De monomythe is die van de hero’s journey, de reis van de held, het proces dat hij doormaakt, zijn queeste. Met andere woorden: het avontuur.

Volgens Campbell bestaat elk avonturenverhaal uit een aantal vaste elementen. Hij onderscheidt veertien van zulke bouwstenen, hoewel die niet allemaal in elk verhaal voorkomen. Deze veertien elementen zijn verdeeld over drie fasen: het vertrek, de initiatie en de terugkeer. Een held begint altijd in een alledaagse situatie en wordt daaruit getrokken om zich te begeven naar een vreemde wereld, om uiteindelijk terug te keren met de spreekwoordelijke buit. Hoewel de drie fases vastliggen, kunnen de losse elementen ervan in verschillende volgordes voorkomen. De monomythe is een abstractie uit honderden verschillende mythes die niet allemaal deze stappen in deze volgorde aanhouden, maar zich wel degelijk aan de hoofdlijnen houden. Het gaat er vooral om wat de functie van de stappen in het avontuur is, los van hoeveel ze voorkomen en in welke volgorde.

Dat de structuur die Campbell beschrijft nog prominent aanwezig is in hedendaagse avonturenverhalen is onder andere te wijten aan George Lucas, de man achter Star Wars. Tijdens het schrijven van de eerste Star Wars-film las hij Campbells werk en besloot om de film naar de monomythe te structureren. Het werd misschien wel de grootste popcultuurfranchise ooit, zodat de hero’s journey nog eens extra in ons collectief geheugen werd gegrift. Campbell en Lucas hebben elkaar uiteindelijk ook ontmoet. Latere uitgaven van De held met de duizend gezichten kregen zelfs een afbeelding van Luke Skywalker op het omslag. Lucas werkte bovendien mee aan documentaires die de bekendheid van Campbell vergrootten, en Campbell spreekt op zijn beurt lovend over Star Wars als hedendaagse mythologie.

Campbell was echter niet de eerste die de structuur van (helden)verhalen heeft onderzocht. In de negentiende eeuw probeerden verschillende onderzoekers al terugkerende patronen in mythes te ontwaren, zoals antropoloog Edward Tylor en filoloog Johann Georg von Hahn. De Britse amateurantropoloog en baron Raglan publiceerde in 1936 een puntensysteem om heldenverhalen onderling te vergelijken. Ook de Russische folklorist Vladimir Propp distilleerde rond die tijd elementaire narratieve structuren uit sprookjes. Geen van Campbells voorgangers was echter zo overtuigend en invloedrijk als hij.

Ook Hollywoodproducent Christopher Vogler heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan de bekendheid van de monomythe. Hij schreef in de jaren tachtig een tekst van zeven pagina’s waarin hij de monomythe specifiek toespitste op scenarioschrijvers. Hij werkte deze tekst later uit tot het boek The Writer’s Journey. Daarin analyseert hij meer dan tweehonderd Hollywoodfilms en brengt hij de veertien onderdelen die Campbell in de monomythe ontwaart terug tot twaalf. Hij laat ook zien dat de avontuurlijke structuur lang niet alleen voorkomt in films die wij traditioneel als avontuurlijk zien, zoals fantasy en sciencefiction, maar bijvoorbeeld ook in romantische komedies. Voglers indeling is inmiddels misschien wel de beroemdste, en wordt vaak verward met die van Campbell. Wie de monomythe achter een bekend verhaal opzoekt op internet komt dan ook meestal Voglers twaalf stappen tegen.

Voordat we de monomythe in detail bespreken, moet genoemd worden dat critici van Campbell de monomythe veel te algemeen vinden. De universele structuur van de monomythe zou te breed zijn om nog iets zinvols te kunnen zeggen over de rol die specifieke verhalen in specifieke culturen spelen. In zekere zin slaat deze kritiek de plank echter mis. De monomythe is namelijk geen instrument om de rol van een specifiek verhaal in een specifieke context te duiden, maar een theorie over de manier waarop mensen überhaupt verhalen vertellen. De monomythe laat bovendien zien wat de essentie van het avontuur is. Om die essentie bloot te leggen zullen we eerst kijken naar de onderdelen van Campbells monomythe. We zullen niet veel aandacht besteden aan de mythologische oorsprong van deze structuur, maar ons vooral richten op voorbeelden van hoe ze tegenwoordig in onze cultuur aanwezig is.

De cirkel van het avontuur

Het avontuur is ten eerste een cirkel. De held begint in het alledaagse bestaan, verlaat dat om een bepaald doel te bereiken, maar keert uiteindelijk weer terug naar zijn alledaagse leven. Daarmee is de held echter veranderd. Misschien heeft hij het kwaad verslagen dat de normale wereld bedreigt, misschien heeft hij een schat gevonden die de normale wereld vooruithelpt. Denk bijvoorbeeld aan de ondertitel van Tolkiens klassieker De Hobbit: Daarheen en weer terug. Bovendien heeft de held tijdens zijn avontuur een belangrijke persoonlijke ontwikkeling doorgemaakt.

Een tweede kenmerk van het avontuur is dat de normale wereld van de held in schril contrast staat met een andere, bijzondere, vreemde wereld. Het doel van het avontuur ligt altijd in deze andere wereld besloten. Die wereld kan overigens van alles zijn: een mystiek rijk, een vreemd land, het bankierswereldje, noem maar op. Het kan ook een uitvergrote versie van de normale wereld zijn, of een plek waar kosmische krachten geconcentreerd zijn. Denk bijvoorbeeld aan de Force in Star Wars, die alomtegenwoordig is, maar zich toch ook concentreert waar Darth Vader, de machtigste gebruiker ervan, zich begeeft. Deze wereld is voor de held vreemd, maar zonder het te weten was hij er altijd al mee verbonden. Harry Potter groeit op tussen de normale mensen, maar kon altijd al toveren. Jason Bourne is een cia-agent, maar door geheugenverlies weet hij dat niet meer. In beide gevallen heeft de held een intieme band met een speciale, ‘andere’ wereld, maar deze band manifesteert zich pas gaandeweg het verhaal.

[...]