Leesfragment: AWE. Are We Europe

Nieuw binnen bij Athenaeum Boekhandel & Nieuwscentrum AWE: Are We Europe! Lees bij ons de Nederlandse vertaling van een van de artikelen in het blad.

Over AWE:

AWE is the platform for European storytelling. We empower a growing community of talented young Europeans from all corners of the continent to tell their European story. Call it a collective exploration of the people, places and politics that shape our daily lives as Europeans.

Join our collective European storytelling project. Let us show you Europe like you've never seen it before.

Strijd in Oekraïne: was het nou beter vóór of tijdens het communisme?

In Podil, de aan de rivieroever gelegen buurt in het centrum van Kiev, torent de imposante markthal Rye boven het drukke verkeer uit. Liefhebbers van futuristische Sovjet-architectuur zullen onder de indruk zijn van het gigantisch golvende dak, van de geometrische versieringen op haar torenhoge glazen wanden en van haar volledig in metaal uitgevoerde bas-reliëf. Hierop zijn zowel de geschiedenis van Kiev als de industriële prestaties van de Sovjet-Unie afgebeeld.

Maar de in ijzer gegraveerde scènes uit het verleden zullen binnenkort misschien niet langer bestaan, nu het stadsbestuur van Kiev van plan is om de in 1980 opgeleverde markthal grondig te renoveren. In de context van een decommunisatiepolitiek dient alles wat ook maar enigszins aan het Sovjet-tijdperk herinnert, vervangen te worden door iets wat, zeg maar, minder communistisch aandoet. Er is geen plaats voor Sovjet-nostalgie in het hedendaagse Kiev.

De markthal Rye is in de loop der tijd in verval geraakt. 37 jaar na haar oplevering is de voorgevel bedekt met een vieze laag stadsvuil. De hal is veranderd in een warboel van marktkraampjes, toonbanken, kiosken, reclamespandoeken en zelfgemaakte versieringen waarin de ziel van de bazaar misschien nog wel het beste tot uiting komt. Ze vallen echter in het niet bij de grootse architectuur van de markthal.

Vorig jaar heeft het stadsbestuur van Kiev eindelijk besloten tot een grootschalige renovatie. Via sociale media werden plannen voor de nieuwe markthal verspreid: een grote schoonmaak van de markthal en de installatie van een nieuw isolatie- en verwarmingssysteem (hetgeen de marktverkopers zeker ten goede zal komen). Maar dat was niet het enige: de plannen hielden ook een complete metamorfose van de buitenkant van de markthal in, waarbij de gedurfde futuristische versieringen plaats moesten maken voor een traditioneel Oekraïens bloemenpatroon.

De plannen werden met zowel enthousiasme als afkeer ontvangen. Over het algemeen gaf men de voorkeur aan het nieuwe ontwerp. Bij een kleine doch luidruchtige groep liefhebbers van communistische esthetiek vielen de nieuwe plannen echter verkeerd. Toen het in juni duidelijk werd dat de renovatie van start was gegaan, schreef architectuurjournalist Lev Shevchenko een polemisch artikel, waarin hij het volgende aankaartte: "Roept deze architectuur werkelijk herinneringen op aan de gruweldaden van het communistische regime? [...] Wat zal Oekraïne de wereld nog te bieden hebben als alle modernistische gebouwen smakeloos gerenoveerd zullen zijn?"

De online-reacties op Shevchenko's tirade waren niet mals. Men wees op de ideologische boodschap die achter de versieringen schuilde en trok haar uniekheid in twijfel: "Het communisme is zichtbaar in elk detail [...]. Deze stijl is vanuit de partij opgelegd en dit soort gebouwen vind je terug in alle grote steden van de voormalige Sovjet-Unie. Als ze het volgens de nieuwe plannen gaan renoveren, zal dat een gigantisch succes voor Kiev betekenen."

Het wissen van het Sovjet-verleden

De redetwist die is ontstaan rondom markthal Rye is geen op zichzelf staand incident. Het is in feite symbolisch voor het schisma dat zich op landelijk niveau voordoet met betrekking tot hoe Oekraïne zich tot haar eigen verleden verhoudt. Sinds Euromaidan en de Russische bezetting van de Krim is Oekraïne bezig zich van haar Sovjet-verleden te ontdoen. In 2015 werd een reeks de-communisatiewetten ingevoerd, waardoor het doel om definitief alle sporen uit te wissen die teruggaan op het Sovjet-tijdperk een officieel karakter kreeg. De wetten hadden tot gevolg dat de communistische symbolen (Lenin-standbeelden, hamer en sikkels, enz.) verwijderd werden, duizenden inscripties op oorlogsmonumenten vervangen werden en een astronomisch aantal van 9000 steden en straten een andere naam kregen.

De Oekraïners hebben bij het vervangen van de communistische afbeeldingen inspiratie geput uit hun pre-Sovjet verleden: het Oekraïne van eenvoudige maar eerlijke dorpsmensen. In de periode voor Euromaidan waren afbeeldingen hiervan reeds in trek, maar het is vooral hierna dat zij aan populariteit hebben gewonnen. Beeltenissen van Kozakken en vyshyvanka's (het nationale kostuum met geborduurd borststuk en geborduurde mouwen) zijn overal terug te vinden: naast gebouwen, truien en agendakaften, prijken ze eveneens op auto’s, sokken en zelfs op wc-papier.

Er is een zekere mate van ideologie die hierachter schuilgaat. In het beeld dat gepropageerd wordt, ligt de nadruk op het landelijke, onbedorven en goedhartige Oekraïne. Met andere woorden, het Oekraïne zoals dat was voordat het werd binnengevallen door de noordelijke barbaren. Hierbij wordt verondersteld dat dit Oekraïne zich onderscheidt van de 'Russische wereld' door middel van haar vrijheidslievende Kozakken en haar diepgewortelde democratische principes.

Wat de controverse rondom markthal Rye echter aan het licht brengt, is dat een deel van de samenleving het Sovjet-verleden niet zomaar op wil geven. Deze tendens doet zich op twee verschillende manieren voor: ten eerste is er de groep die een nostalgisch verlangen koestert ten opzichte van het Sovjet-tijdperk: zij die de val van de Sovjet-Unie als een schande ervaren en die van mening zijn dat de Oekraïense staat nooit had mogen worden opgericht. Deze vorm van nostalgie lag ten grondslag aan de afscheiding van de volksrepublieken van Donetsk en Loehansk in Oost-Oekraïne.

Sovjet-nostalgie komt echter ook voor in een vorm waar ideologie ver te zoeken is: het gaat hier voornamelijk om stedelijke hipsters die zich voornamelijk interesseren voor de liefdeloze schoonheid van futuristische Sovjet-architectuur. Hoewel ze de politieke realiteit van het Sovjet-verleden verwerpen, wil deze groep geen afstand doen van haar esthetiek.

Architecte Dana Kosmina is één van hen. Vorig jaar publiceerde zij een kalender onder de naam Bright Kyiv, waarin zij enkele van de indrukwekkende futuristische parels die de stad rijk is (hotel Salute, bioscoop Kyivan Rus), opnam, zowel in de oorspronkelijke staat als nadat ze waren verpest door sloop, schilderwerk of nieuwe hoogbouw. Fotograaf Yevgen Nikiforov behoort eveneens tot deze groep. Eerder dit jaar bracht hij een boek uit waarin hij ongeveer 200 Sovjet-mozaïeken uit heel Oekraïne samenbracht. De titel, Decommunized: Ukrainian Soviet Mosaics, is met opzet dubbelzinnig: het is zijn intentie om de mozaïeken als kunstwerken te tonen waardoor hun ideologisch omhulsel van ze af zal vallen. Veel van de mozaïeken die Nikiforov fotografeerde, zijn sinds de publicatie van zijn boek reeds ten prooi gevallen aan de nieuwe decommunisatiepolitiek, dat wil zeggen, gesloopt.

Idyllische nostalgie versus Sovjet-nostalgie

Het hedendaagse Oekraïne wordt gekenmerkt door de co-existentie van twee vormen nostalgie: idyllische nostalgie en Sovjet-nostalgie. Van deze twee vormen, die in constante strijd met elkaar verkeren, wordt de eerstgenoemde gesteund door de overgrote meerderheid. Dit is tevens het soort nostalgie dat de goedkeuring van het regime geniet. Zij die het Sovjet-verleden daadwerkelijk als iets goeds beschouwen, wordt de toegang tot openbare debatten ontzegd. Deze groep wordt eveneens beschuldigd van het koesteren van 'anti-Oekraïense sentimenten’. Een dergelijke beschuldiging houdt echter geen rekening met het feit dat de groep niet per se een groot voorstander van het communisme is; ze toont simpelweg waardering voor sommige gebouwen die uit het Sovjet-tijdperk stammen en beschouwt ze als onderdeel van het cultureel erfgoed van Oekraïne.

Nostalgie waar de idylle van de pre-moderne tijd wordt benadrukt, komt niet enkel voor in Oekraïne. Denk bijvoorbeeld aan de Duitse Heimat-obsessie, de mythologische waarde die wordt toegedicht aan ruraal Frankrijk ( "la France profonde"), of de speciale plaats die de glooiende Engelse heuvels innemen in ‘s lands imago. Wat de Oekraïense verheerlijking van haar dorpse idylle echter van de andere landen onderscheidt, is het feit dat het dermate aanwezig is dat het moeilijk is geworden om je er in het dagelijks leven aan te onttrekken. Daarnaast is het ook uniek in de zin dat in de Oekraïense vorm van nostalgie noties zoals moderniteit en vooruitgang een centrale plaats innemen. Door het pre-communistische verleden te omarmen, zetten ze zich af tegen het recentere communistische verleden. Hierdoor wordt de herwaardering van tradities een progressieve daad. Zodoende heeft het dragen van een vyshyvanka zowel een moderne als een traditionele connotatie.

Het is interessant om deze interpretatie van het verleden te vergelijken met die van Rusland. Sinds Poetin er de dienst uitmaakt, is het pre-Sovjet Rusland van tsaren en balalaika's een integraal onderdeel van de populaire cultuur geworden. Tegelijkertijd heeft het Kremlin aangestuurd op een herwaardering van het Sovjet-verleden, waarbij de nadruk ligt op de resultaten van het beleid, terwijl de gruweldaden zoveel mogelijk onder het kleed geschoven worden. Het huidige regime heeft zichzelf als taak gesteld om haar verleden tot een coherent verhaal om te smeden, terwijl de communisten zich wel degelijk tegen het tsaristische verleden afzetten. Waar de Oekraïners het communistische tijdperk als een afwijking van de natuurlijke ontwikkeling van hun land beschouwen, trachten de Russen hun geschiedenis in een lang chronologisch verhaal te veranderen.

Voor Oekraïners die zich tot liefhebbers van de Sovjet-architectuur kunnen rekenen, gaat deze vergelijking echter niet op. Door esthetiek boven politiek te plaatsen, is het ideologische aspect voor hun niet van belang. Maar in een tijd waar de toekomst van de Oekraïense staat in gevaar is, wordt alles politiek en is er weinig ruimte voor zo'n nuance.

Een kleine overwinning voor de Sovjet-estheten

Terug naar markthal Rye in Kiev. Afgelopen juni organiseerde een kleine groep studenten buiten de markthal een demonstratie tegen de renovatieplannen. Ze hadden posters bij zich waarop oude foto's en blauwdrukken van het gebouw waren afgebeeld. Het stadsbestuur reageerde hierop door te ontkennen dat het het traditionele bloemenpatroon had goedgekeurd: "Noch ik, noch de directeur van de markthal is op de hoogte van het architectonische project zoals wordt afgebeeld op foto’s die op sociale media zijn verschenen," verklaarde een ambtenaar. "Iemand heeft iets bedacht en online gezet." Volgens de ambtenaar was er geen definitief plan voor de renovatie opgesteld (hoewel het werk al begonnen was).

We zullen nooit weten of de plannen daadwerkelijk nep waren of dat het stadsbestuur van Kiev ze met de mantel der liefde wilde bedekken na de commotie die ze veroorzaakt hadden. In elk geval betekende het een kleine overwinning voor de Sovjet-estheten. De vraag is echter of ze hier lang van zullen kunnen genieten. Volgens de laatste geruchten zal er een wedstrijd plaatsvinden waarbij nieuwe plannen voor de voorgevel van de markthal kunnen worden ingestuurd. Het valt ten zeerste te betwijfelen of het ruwe Sovjet-futurisme van het origineel in dit nieuwe ontwerp terug te vinden zal zijn.

© 2018 Tobias Wals
© 2018 Nederlandse vertaling Pim Verkleij