Leesfragment: Practivisme. Een handboek voor heimelijke rebellen

50 jaar na de opstanden van 1968 verschijnt Eva Rovers’ Practivisme. Een handboek voor heimelijke rebellen: tégen machteloosheid en vóór mensen die de wereld een stukje beter willen maken. Reden voor een bijeenkomst vol hoop en handvatten voor alle soorten rebellen. Kom 24 april naar de bijeenkomst op Spui25 en lees alvast een fragment!

In een wereld waarin we slechts een tweet verwijderd lijken van een kernoorlog, waarin social media meer afstand dan begrip kweken, politici meer naar bedrijven luisteren dan naar burgers, een wereld die bedreigd wordt door vervuiling en overbevolking... in zo'n wereld is het soms lastig om niet moedeloos te worden. In Practivisme bindt Eva Rovers de strijd aan met de verlammende machteloosheid die iedereen kent. Zij gaat op zoek naar antwoorden op vragen als: waar moet je als individu beginnen? Wat zijn de voorwaarden van een succesvolle opstand? Wat is het nut van online petities en de rol van social media? Voor deze antwoorden gaat zij te rade bij filosofen, opstandige bejaarden, smartphonedemonstranten en vele anderen. Het resultaat is dit heldere, hoopgevende en praktische handboek voor huis-tuin-en-keukenactivisten: onmisbaar voor iedereen die de wereld wil veranderen, maar nooit precies wist hoe. Lees, en vind de rebel in jezelf.

Eva Rovers schreef de veelgeprezen biografieën van Helene Kröller-Müller en Boudewijn Büch [lees onze bespreking]. In 2017 verscheen haar filosofische pamflet Ik kom in opstand, dus wij zijn over opstand in digitale tijden.

Durf te denken

Denk, verbeeld, fantaseer

De allereerste voorwaarde om in opstand te kunnen komen, is beseffen dat het anders kan. Dat besef, dat een schijnbaar onwrikbare situatie er ook heel anders uit zou kunnen zien, is de vonk die een opstand laat ontbranden. Of het nu om uitbuiting in de kledingindustrie gaat, of die ene docent die ontslag neemt omdat hij weigert mee te werken aan het rendementsdenken van zijn universiteit, postbodes die massaal protesteren tegen het afschaffen van vaste contracten, vrouwen die via de hashtag #metoo seksueel geweld aan de kaak stellen, mensen van kleur die in het verweer komen tegen racisme, of Groningers die met duizenden de straat op gaan om te protesteren tegen de gaswinning in hun provincie: allemaal zijn ze doordrongen van het idee dat het anders kan. Niet langer accepteren ze de status quo. Ze durven zich voor te stellen hoe hun werk, hun leven, hun omgeving er ook uit zou kunnen zien.
Hoewel talloze situaties om verandering schreeuwen, lijken we niet meer zo vaak in opstand te komen. Maar volgens hoogleraar Sociale Verandering & Conflict Jacquelien van Stekelenburg is dat slechts schijn: 'Er is een mythe ontstaan dat er nauwelijks nog geprotesteerd wordt,' zegt zij, 'maar dat is niet zo. Er worden momenteel in Nederland evenveel demonstraties georganiseerd als in de jaren zestig. En mensen kiezen voor protest via Facebook of via online petities, of ze passen een "buycott" toe: om politieke of maatschappelijke redenen een bepaald product niet kopen.' Het aantal protesten is dus niet verminderd, maar de vorm is vaker individueel dan collectief, waardoor protesten minder zichtbaar zijn.
Het individuele verzet van duizenden mensen kan in principe wel invloed hebben, zoals enkele succesvolle petities laten zien, maar het voelt toch als een druppel op een gloeiende plaat. Bovendien heb je geen idee wie je medestanders zijn, laat staan dat je voor langere tijd samenwerkt en een band opbouwt. Al met al voel je je door dit soort verzet niet bijzonder invloedrijk, omdat je je alleen voelt staan. Misschien dat we daardoor zijn gaan geloven dat we systemen niet kunnen veranderen - of dat nou ons werk betreft of het hele politiek-economisch systeem. Nadenken over hoe het ook zou kunnen, wordt afgedaan als naïef gedroom, omdat we denken dat er geen alternatief is - en al helemaal geen alternatief dat we zelf uit de grond zouden kunnen stampen. Willen we iets kunnen veranderen, dan moeten we ophouden met die zelfonderschatting en radicaal durven denken. Die radicale manier van denken, rebellerend tegen de status quo, is tenslotte altijd de bron van vooruitgang geweest. Of om met Oscar Wilde te spreken: 'It is through disobedience that progress has been made, through disobedience and through rebellion.' Zonder rebellen hadden vrouwen nog steeds geen stemrecht gehad, zou er nog altijd slavernij zijn, zouden we geen vliegtuigen en geen computers hebben - als de menselijke soort überhaupt nog had bestaan en niet ten onder was gegaan aan een dodelijke epidemie, die onmogelijk te bestrijden leek tot iemand daartegen in opstand kwam en een medicijn ontwikkelde.
Tech-journalist en schrijver Jamie Bartlett beschrijft in Radicals. Outsiders Changing the World hoe radicale denkers experimenteren met nieuwe manieren van leven; manieren die voor veel mensen extreem lijken, maar die de voedingsbodem vormen voor ideeën die nodig zijn om de uitdagingen van de eenentwintigste eeuw het hoofd te bieden. Zonder radicalen zal een samenleving volgens hem vervallen tot voorspelbaarheid en stagnatie, omdat de kennis die wordt doorgegeven zo vanzelfsprekend is dat niemand nog de moeite zal nemen om zelf na te denken. Wie vooruitgang koestert, zal dus de sluimer van vanzelfsprekendheid moeten doorbreken en wild durven fantaseren over hoe de wereld, ons werk en ons leven er ook uit zouden kunnen zien. Hoe onwaarschijnlijk of onhaalbaar dat ook lijkt te zijn.

Denk als mens, niet als consument

Ook al willen we graag geloven dat er tegenwoordig in het Westen geen overheersende ideologie meer is en we in alle vrijheid handelen en denken, is het maar zeer de vraag of dat ook het geval is. Leven we niet in een 'totalitaire welvaartsstaat', zoals de Duits-Amerikaanse filosoof Herbert Marcuse het al in 1964 omschreef? Een repressief regime waarin niet een dictator het voor het zeggen heeft, maar de bevolking zichzelf onder de duim houdt, door zichzelf vrijwillig in een tredmolen van oneindige productie en consumptie gevangen te houden, of in meer hedendaagse termen: 'Work, consume, sleep, repeat.' Deze 'eendimensionale mens', volgens Marcuse, denkt vrij te zijn, niet beseffend dat hij slaaf is van zijn eigen consumptiedrift. Evenmin beseft hij dat zijn opvattingen niet van zichzelf zijn, maar worden ingefluisterd door reclame, die als continu aanwezige apostel de ideologie van het consumentisme verspreidt, predikend dat bezit, gemak en overdaad voorwaarden zijn voor geluk.
Mede dankzij de tech-revolutie draait die tredmolen van productie en consumptie vijftig jaar op topsnelheid en is het nog veel moeilijker geworden ertegen in opstand te komen. We zitten met zijn allen in een fantastische attractie, maar beseffen nog niet dat we de prijs van dat ritje met onze vrijheid betalen. De kick ervan laat ons geloven dat het leven prima is als we kunnen shoppen en streamen tot we er bij neervallen. Dat problemen van anderen 'niet ons probleem' zijn en we ons beter kunnen richten op kleding, gadgets, vakanties en alle andere vormen van afleiding, want daarin ligt het geluk. En als zich onderweg toch een probleem of onrechtvaardigheid aan ons opdringt, dan sussen we onszelf in slaap: laat dat maar aan de politiek en het bedrijfsleven over, want wat kan ik daar in mijn eentje nou aan veranderen?
Daarom vergt het durf om het 'klaarlichte denken' te gebruiken, om op de rem te gaan staan en de werking van die attractie te bevragen. Maar het moet. We kunnen genieten van die spectaculaire rit, maar op een gegeven moment zullen we eruit moeten stappen, omdat al die toeters en bellen, bochten en afdalingen ons anders permanent verdoven, verblinden en desoriënteren. Daardoor vergeten we dat we geen makke schapen zijn die alleen maar vermaakt willen worden, maar dat we creatief, coöperatief, welwillend, getalenteerd, slim en machtig zijn.
Voorkom dus dat je je laat leiden door het permanente verlangen naar meer en de angst om iets tekort te komen. Angst verdeelt, zaait wantrouwen en zet mensen tegen elkaar op: het is de beste strategie om een opstand in de knop te breken. Laat je daar niet toe verleiden, niet door vrienden, niet door politici, en zeker niet door jezelf. Durf te denken, te fantaseren: daarmee schep je een uitzicht op hoe de wereld er ook uit zou kunnen zien. Houd dus op te denken als consument die bang is wat mis te lopen en denk voortaan als mens die een wereld te winnen heeft.

[...]

© 2018 Eva Rovers