Leesfragment: Wereldtheater

Deze week verscheen Wereldtheater. De geschiedenis van de cartografie van Thomas Reinertsen Berg. Lees hier het voorwoord!

Wereldtheater bevat de geschiedenis van de cartografie, vanaf mystieke symbolen in het stenen tijdperk tot en met de gps en Google Earth. Het is een fascinerend relaas vol wetenschap, kunst en technologie, een verhaal vol ambitie, praktische toepasbaarheid en dromen over verre werelden.
Visionaire geografen (Mercator, Blaeu, Tharp) en heroïsche ontdekkingsreizigers (Columbus, Cook, Nansen, Amundsen) treffen hier de helden van de cartografie (Ptolemaios, Ortelius, Ewing). Dit boek is door de auteur speciaal bewerkt om van een Noors boek een internationaal werk te maken, met veel aandacht voor de Nederlandse en Belgische cartografiegeschiedenis. De prachtige illustraties vertellen hun eigen verhaal, een verhaal waarin de mens langzaamaan grip krijgt op de wereld waarin hij leeft.

Wat is de wereld anders

dan een groot theater

Oslo, Noorwegen

59°56’38”N

10°44’0”O

Lang voordat de mens leerde vliegen zag hij de wereld al in vogelperspectief. Sinds de prehistorie hebben we onze omgeving getekend zoals die er vanboven uitziet om te begrijpen waar we ons bevinden. Rotstekeningen van huizen en akkers zijn vroege getuigenissen van een behoefte aan overzicht. Het was pas in onze tijd, om precies te zijn in 1968, dat we erachter kwamen hoe alles er werkelijk uitzag. Toen cirkelden er drie astronauten in de Apollo 8 rond de maan en werden zij de eerste mensen die de aarde helemaal, in een keer volledig te zien kregen. ‘Oh, my God! Look at that picture over there! Here’s the earth coming up. Wow, is that pretty! […] Hand me that roll of colour quick, will you,’ zei astronaut William Anders, en hij nam een foto van onze aardbol zoals die mooi, eenzaam en fragiel door het wereldruim zweeft.
De Griekse god Apollo reisde elke dag langs de hemel en trok de zon achter zich aan. Toen de Vlaming Abraham Ortelius in 1570 de eerste moderne atlas van de wereld uitgaf, een kleine vierhonderd jaar voordat de Apollo 8 in een baan rond de maan werd gebracht, schreef een vriend van hem een huldedicht waarin Ortelius bij deze zonnegod mocht zitten om de hele wereld te aanschouwen: ‘De lichtende Apollo die Ortelius aan zijn zijde langs het hemelgewelf mee liet rijden, in de door vier paarden voortgetrokken wagen, om van bovenaf te aanschouwen, de landen en het diepe dat ze omsluiten.’
Ortelius’ atlas opent met een wereldkaart waar de wolken opzij getrokken zijn als een toneelgordijn om ons alles te laten zien. We kijken neer op Noruegia, Barbaria, Mar di India, Aegyptus, Manicongo, Iapan, Brasil, Chile en Noua Francia. Ortelius noemde het boek Theatrum orbis terrarum – Theater van de wereld – omdat volgens hem alle kaarten bij elkaar de wereld aan ons tonen zoals in een theater.
De wereld zien als een theater was in Ortelius’ tijd heel gewoon. Het jaar na Theatrum liet de Engelse toneelschrijver Richard Edwards een personage zeggen ‘that this world was like a stage, whereon many play their parts’, een formulering die William Shakespeare zo goed vond dat hij deze een paar jaar later gebruikte in As you like it: ‘All the world’s a stage, and all the men and women merely players; they have their exits and their entrances.’ Overigens noemde Shakespeare zijn theater The Globe.
Ortelius was oorspronkelijk geen cartograaf. Hij was ook geen astronoom, geograaf, ingenieur, landmeter of mathematicus, en had geen enkele officiële opleiding tot wat dan ook genoten. Hij wist echter genoeg over kaarten om te weten welke goed en welke slecht waren. Bovendien had hij een neus voor kwaliteit, degelijkheid en schoonheid, en een groot netwerk van contacten en vrienden die of zelf kaarten tekenden of mensen kenden die dat deden. Dat stelde hem in staat om een verantwoorde selectie kaarten te verzamelen voor de eerste atlas van de wereld.

Het schrijven van een boek over de geschiedenis van de cartografie lijkt misschien op Ortelius’ werk met zijn Theatrum orbis terrarum. Ook dit boek baseert zich op het werk dat al door veel mensen eerder is gedaan. Ik heb een lange reeks boeken, teksten en films uitgeplozen op zoek naar het belangrijkste en het interessantste, en moest daarbij keuzes maken. Geen enkele kaart kan de hele wereld en geen enkel boek de hele geschiedenis omvatten, omdat de geschiedenis van kaarten de geschiedenis van de hele samenleving kan zijn. Kaarten dienen politieke, economische, religieuze, dagelijkse, militaire en organisatorische doeleinden, wat inhoudt dat er onvermijdelijk harde keuzes gemaakt moesten worden. De keuzes zijn moeilijker naarmate ze dichter bij onze tijd liggen, waar nauwelijks een maatschappelijk terrein is dat niet wordt geraakt door cartografische kwesties.
Door de hele geschiedenis heen is bij het in kaart brengen van een gebied leidend geweest wat waardevol was om mee te nemen. Kaarten hebben ons altijd meer informatie geboden dan alleen geografische. We zien duidelijk het contrast tussen een Azteekse kaart van 1540 van de stad Tenochtitlan, waar alleen de heersers van de verschillende stadsdelen zijn gemarkeerd, en Cappelens Norgesatlas van 1863, waar de makers om lokale beweegredenen, ‘ervoor hebben gekozen de atlas liever te veel namen te geven dan te weinig’. De kaart van de Azteken is een afspiegeling van de rangorde in een streng geordende klassenmaatschappij: Norgesatlas vertegenwoordigt de gouden jaren van de sociaaldemocratie waarin niemand mocht worden uitgesloten. Beide kaarten zijn gekleurd door de waarden van hun eigen tijd.
Waarschijnlijk geldt dat ook voor mijn voorstelling van zaken in dit boek. Ik heb ervoor gekozen veel aandacht te besteden aan het in kaart brengen van de noordelijke hoek van de wereld. Niet omdat die een grotere rol in de geschiedenis van de cartografie speelt dan wat de Amerikanen, de Arabieren, de Britten, de Fransen, de Grieken, de Italianen, de Chinezen of de Nederlanders deden, maar omdat ik daar nu eenmaal woon en vandaan kom. Ik heb geprobeerd naar mijn beste vermogen te laten zien hoe de grote geschiedenis – de geschiedenis die gaat over verbetering van het in kaart brengen, nieuwe methodes, nieuwe meetinstrumenten en een steeds groter besef van de manier waarop landkaarten gebruikt kunnen worden – na verloop van tijd deze hoek, het Noorden, bereikt en hoe ze wordt gebruikt in een arm land met een uitgestrekte en lastige geografie. Noorwegen wordt gekenmerkt door bergen, hoogvlaktes, uitgestrekte bossen, 25 148 kilometer kust en 239 057 eilanden. Van 1380 tot 1814 was Noorwegen een Deense kolonie en van 1814 tot 1905 was het land verenigd in een personele unie met Zweden onder één koning.
Ten opzichte van de Noorse tekst zijn een paar wijzigingen aangebracht om het boek toegankelijker te maken voor niet-Scandinavisch publiek.
De Amerikaanse cartograaf Waldo R. Tobler formuleerde in 1969 wat men de eerste wet van de geografie noemt: ‘Everything is related to everything else, but near things are more related than distant things.’ De meeste mensen kijken eerst naar hun woonplaats wanneer ze een nieuwe kaart onder ogen krijgen. ‘Misschien is er iemand die in ons theater wil zoeken naar een voorstelling van een specifieke regio (aangezien iedereen, omdat hij houdt van de plek waar hij woont, die graag wil zien in samenhang met al het andere),’ schreef Ortelius in het voorwoord; het fenomeen is dus niet nieuw.
En toch, wanneer de plaats waar iemand woont eenmaal is gelokaliseerd, voelen velen van ons een lichte tinteling door het lichaam trekken wanneer we met onze ogen en vingers verder door een atlas reizen, bij Takoradi, Timboektoe en Trincomalee stoppen, de route zien van de Oriënt-Express, de Zijderoute, het westelijke front en de grenzen van het Romeinse rijk, en beseffen dat we een net zo exotisch of vanzelfsprekend deel van de wereld zijn als al die andere plekken op aarde.
Afstand en nabijheid zijn relatief. Vanuit de ruimte bekeken moet de hele aarde een woonplaats voor mensen lijken. ‘We came all this way to explore the Moon, and the most important thing is that we discovered the Earth,’ zoals de astronaut Anders zei.
Ik ben veel mensen die me bij het schrijven van dit boek hebben geholpen dank verschuldigd. Allereerst redacteur Trygve Riiser Gundersen, die de tekst elke keer weer de juiste kant op stuurde; Benedicte Gamborg Briså van de Nationale Bibliotheek voor de inspirerende lunches, de kaartpraatjes en haar enthousiasme; Siri Røsbak Glosli voor haar begeleiding door me kaarten op te sturen; Bjørn Ragnvald Pettersen voor alle artikelen die hij me stuurde over hedendaagse opmetingen van Noorwegen; ontwerper Dimitri Kayambakis voor het mooie omslag van het boek in de Noorse uitgave; Astrid Sverresdotter Dypvik en Tor Ivar Østmoe voor de vertalingen uit het Duits en Latijn; Erling Sandmo, een uitstekende consulent en een bron op het gebied van protestantse zeezwijnen; de mensen van het Noors Poolinstituut voor hun vriendelijke hulp en antwoorden op mijn vragen; Ellen Giilhus en Sidsel Kvarteig van het Noorse Kadaster Geo-informatie, en mijn ouders die me op mijn elfde een wereldatlas gaven – ik gebruik hem nog steeds. Mijn allergrootste dank gaat uit naar mijn vriendin Maria, die geduldig heeft geluisterd naar een eindeloze reeks meer of minder interessante kaartanekdotes, me de tijd heeft gegund om te schrijven en de hoofdstukken heeft doorgelezen.
Alle fouten, of het nu een stad is op de verkeerde breedtegraad, namen die zijn weggelaten, een meer dat te klein is, of een rivier die uitmondt op de verkeerde plaats, zijn natuurlijk mijn fouten.
Als vader zit ik in de orkestbak om te volgen hoe mijn zonen geleidelijk aan de wereld in kaart brengen. Als dreumesen brachten ze de kamers in onze flat in kaart, van slaapkamer naar slaapkamer, van de woonkamer naar de keuken, en inmiddels is hun geografische kennis uitgebreid naar de crèche, de school, de winkel, de speelplaats, vrienden en de bakker. In de komende jaren zal hun kennis zich nog verder uitbreiden en zullen ze onze grote wereld onderzoeken. Daarom is het boek aan hen opgedragen.

[...]

Copyright © 2018 Thomas Reinertsen Berg