Leesfragment: Atlas van een bezette stad

Donderdag verschijnt Bianca Stigters Atlas van een bezette stad, en zondag 27 oktober neemt ze je mee op een wandeling erdoorheen vanaf Athenaeum. Vandaag brengen we een fragment over het Spui en de Spuistraat.

Overal in Amsterdam bevinden zich zichtbare en onzichtbare sporen van de oorlog. Waar zaten onderduikers? Waar was het hoofdkwartier van de NSB’ers? Waar werden Het Parool en Vrij Nederland gestencild en waar werden de voedselbonnen uitgedeeld? In welke straat werd een aanslag gepleegd en welk huis werd als represaille in brand gestoken? In dit prachtig geïllustreerde boek gidst Bianca Stigter de lezer door bezet Amsterdam. Ze vertelt wat er in de oorlog op straathoeken en achter voordeuren heeft plaatsgevonden en laat zo de lezer met andere ogen naar de stad kijken. Atlas van een bezette stad tovert de lezer (en kijker) het beeld van de oorlog zeldzaam levendig voor ogen. Met een voorwoord van Job Cohen.

N.B. Bianca Stigter verzorgt dus wandelingen op 27 oktober om 13.00 en 15.30. Aansluitend is er iets (warms) te drinken en gelegenheid je boek te laten signeren. Meld je aan! Eerder publiceerden we voor uit Per ongeluk expres.

[...]

© Armand Haye

[...]

SPUI Op 20 april 1944 arresteerde de Sicherheitspolizei hier Henk Dienske, leider van de lo in Amsterdam. Tevoren had Dienske een telefoontje gekregen dat er op het Spui, tussen de twee telefooncellen, een belangrijke boodschap aan hem gegeven zou worden. Dienske controleerde het telefoontje niet. Na zijn arrestatie werd hij opgesloten in de gevangenis op de Weteringschans. Hij was een van de mensen die Gerrit van der Veen uit deze gevangenis had willen bevrijden tijdens de mislukte overval op 1 mei 1944.
In gevangenschap schreef Dienske een afscheidsbrief aan zijn kinderen: ‘Vertel hun dat Vader niet bang is geweest voor de dood en dat hij gedaan heeft wat God in zijn wonderbaarlijk bestier van hem vroeg. Nederland zal herrijzen.’ Dienske stierf in februari 1945 in een Aussenkommando van concentratiekamp Neuengamme.

SPUI 1 Lunchroom Formosa. Verzetsmensen vergaderden hier graag, omdat deze lunchroom ook een uitgang aan de Kalverstraat had. Hier kwamen bijvoorbeeld op 22 mei 1944 Fritz Conijn en Pierre de Bie bij elkaar om te spreken over de liquidatie van collaborateur Henri de Gruijter van Bureau Inlichtingen van de Amsterdamse politie. Die liquidatie is niet gelukt. De Gruijter kreeg in 1949 de doodstraf, die later werd omgezet in levenslang.

SPUI 2 ♦ Erasmus, antiquariaat en boekhandel van de in 1933 uit Berlijn gevluchte Abraham Horodisch. Nadat zijn winkel in 1942 was overgenomen door een Duitse Verwalter, vluchtte Horodisch naar Zwitserland. Twee Wehrmachtsoldaten, fotograaf Johannes Gerhardt en tekenaar Werner Klemke, struinden graag Amsterdamse antiquariaten af, en kwamen hier in contact met de Joodse familie Van Perlstein uit Blaricum. Ze vervalsten voor deze familie Duitse dooppapieren en maakten daarna nog meer vervalsingen, met name voor Joden uit het Gooi. Gerhardt sneuvelde in 1944, Klemke werd na de oorlog in de ddr een bekende illustrator. Het verhaal van Klemke werd pas bekend na de vondst van brieven in de synagoge van Bussum in 2011. In 2015 maakte Annet Betsalel er een documentaire over, Treffpunkt Erasmus.
Het boekenbezit van het antiquariaat is in 1943 in beslag genomen door de Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg.

SPUISTRAAT 28 ★ Vanaf 1943 was hier de hulpstudio van Marten Toonder gevestigd. De studio bood onderdak aan david, De Algemene Vrije Illegale Drukkerij. De stroom werd afgetapt van accufabriek Varta. Illegale organisaties konden hier terecht wanneer hun gewone drukkerijen niet beschikbaar waren. Klanten waren onder meer De Bezige Bij, de Persoonsbewijzencentrale, Vrij Nederland, Trouw en de Ordedienst. Op 15 november 1944 produceerde david het eerste nummer van een eigen humoristisch illegaal blad, Metro.

SPUISTRAAT 46 Accumulatorenfabriek Varta beschikte als Rüstungsbetrieb nog over stroom in de Hongerwinter. In 1945 is in de fabriek een bom gelegd door een knokploeg.

SPUISTRAAT 175 Telefooncentrale. De commissaris van politie Rudolf Dahmen von Buchholz, leider van Bureau Joodse Zaken, gaf in juni 1942 opdracht winkeliers af te luisteren die misschien ondanks het verbod via telefonische bestellingen groente en vlees aan Joden leverden. ‘In een grote stad als Amsterdam is het natuurlijk heel moeilijk die mensen op heterdaad te betrappen,’ schreef de commissaris.
De centrale was een van de Three Castles die het verzet in mei 1945 ongeschonden van de Duitsers wilde overnemen.

SPUISTRAAT 215-219 Groentecentrale en garage van de oplichter en huisjesmelker Hendrik Tabak, die in de Markthallen groente opkocht voor de Duitsers. Volgens de illegale pers was hij bevriend met verhuizer Puls en sd-man Hans Blumenthal. In augustus 1944 werd er 4000 liter benzine gestolen uit een ondergrondse tank van Tabak. In januari 1945 vroeg en kreeg hij van de politie bewaking van zijn pakhuis, waar al 80 mud aardappelen uit waren ontvreemd.
Eind juli 1945 werd Tabak gearresteerd op verdenking van collaboratie. In 1946 kwam hij voor het tribunaal. Men beweerde dat zijn vermogen in de oorlog met 320 000 gulden was toegenomen. Het tribunaal veroordeelde hem tot een korte internering op Texel.

SPUISTRAAT 272 Antiquariaat d’Eendt van Karel de Vries, zo genoemd omdat een eend onderduikt. Distributiecentrum van bonkaarten van de lo en andere verzetsgroepen (vga).

SPUISTRAAT 294 Restaurant d’Vijff Vlieghen. Hier hield Mik van Gilse op vaste dagen kantoor voor communisten die valse papieren nodig hadden. Van Gilse richtte samen met zijn vader Jan van Gilse en Gerrit van der Veen De Vrije Kunstenaar op, een blad dat voortkwam uit het verzet onder kunstenaars tegen de verplichte aansluiting bij de Kultuurkamer. Mik van Gilse nam ook deel aan de aanslag op het Bevolkingsregister op 27 maart 1943. (Zie ook Prinsengracht 199.)

SPUISTRAAT 330 Café-restaurant Express-Klause. Adverteerde in de Deutsche Zeitung in den Niederlanden: Gaststätte. Deutsche Biere, kaltes Buffet. ‘Verkehrslokal der Wehrmacht’. Zie ook Prinsengracht 199.

© 2019 Bianca Stigter