Leesfragment: De dochter van Stalin

Rosemary Sullivan is in mei de Writer in Residence bij Athenaeum Boekhandel & Nieuwscentrum waar ze werkt aan haar nieuwe boek Anne Frank: A Cold Case Diary. Lees bij ons een fragment uit De dochter van Stalin. Het veelbewogen leven van Svetlana Alliloejeva dat uit het Engels werd vertaald door Ton Heuvelmans.

Svetlana Alliloejeva groeit op binnen de muren van het Kremlin. Ze is eigenwijs, intelligent, maar ook eenzaam, vooral na de zelfmoord van haar moeder. Ze heeft geen weet van de verschrikkingen die buiten het Kremlin plaatsvinden. Ook begrijpt ze niet waarom het ene na het andere familielid plotseling verdwijnt. Pas als ze ouder wordt, beseft ze wat voor man haar vader is en wat voor gruweldaden hij op zijn geweten heeft. Na zijn dood vlucht ze naar de Verenigde Staten. Maar ook al was ze geen onderdeel van haar vaders regime, Svetlana kan zijn reputatie niet ontlopen.

Inleiding

Uitgeweken

Op 6 maart 1967 om 19.00 uur stopte er een taxi voor de openstaande hekken van de Amerikaanse ambassade aan de Shantipath Avenue in New Delhi. Nauwlettend bekeken door de Indiase politieman op wacht reed de wagen langzaam de rondgaande inrit op. De passagier op de achterbank keek naar de grote ronde vijver waarin het afnemende zonlicht sereen weerspiegelde. Er zwommen een paar eenden en ganzen tussen de waterstralen door die uit fonteintjes omhoogspoten. De buitenmuren van de ambassade waren opgetrokken uit opengewerkte betonblokken die het gebouw een licht en luchtig uiterlijk gaven. De vrouw zag onmiddellijk hoe anders dit was dan de strenge, zakelijke ambassade van de Sovjetunie waar ze net vandaan kwam. Dit was dus Amerika.
Svetlana Alliloejeva liep de brede trap op en tuurde naar de Amerikaanse adelaar die was aangebracht in de glazen deuren. Alle belangrijke beslissingen in haar leven had ze overhaast genomen. Ze wist dat als ze eenmaal deze drempel had overschreden, ze haar oude leven onherroepelijk achter zich zou moeten laten. Ze twijfelde er geen moment aan dat de toorn van het Kremlin binnen de kortste keren over haar zou neerdalen. Ze voelde zich opstandig. Ze was doodsbang. Ze had de belangrijkste beslissing van haar leven genomen; ze was ontsnapt, maar ze had geen idee waarheen. Ze aarzelde niet. Met haar koffertje in de hand drukte ze op de bel.
Danny Wall, de marinier die receptiedienst had, deed open. Hij keek naar het kleine vrouwtje dat voor hem stond. Ze was van middelbare leeftijd, keurig gekleed, onopvallend. Toen hij haar wilde melden dat de ambassade gesloten was, gaf ze hem haar paspoort. Hij trok wit weg. Hij deed de deur achter haar op slot en ging haar voor naar een klein, aangrenzend vertrek. Daarna belde hij Robert Rayle, de tweede secretaris van de ambassade, die verantwoordelijk was voor ‘binnenlopers’ – uitgewekenen. Rayle was even afwezig, maar toen hij tien minuten later terugbelde gaf Wall hem de geheime code door die betekende dat zich op de ambassade een uitgewekene uit de Sovjetunie bevond, het laatste wat Rayle had verwacht op een rustige maandagavond in de Indiase hoofdstad.
Toen Rayle om 19.25 uur arriveerde op de ambassade, werd hij verwezen naar een vertrek waar een vrouw in gesprek was met consul George Huey. Toen Rayle binnenkwam, wendde ze zich tot hem en vrijwel het eerste wat ze tegen hem zei, was: ‘Nou, u zult het waarschijnlijk niet geloven, maar ik ben de dochter van Stalin.’
Rayle richtte zijn blik op de ingetogen, aantrekkelijke vrouw met koperkleurig haar en lichtblauwe ogen die hem strak aankeek. Ze paste absoluut niet in het beeld dat hij van Stalins dochter had, hoewel hij niet had kunnen zeggen wat dat beeld precies was. Ze gaf hem haar Sovjetpaspoort. Hij wierp een snelle blik op haar naam: burger Svetlana Josifovna Alliloejeva. Josifovna was het correcte patroniem en betekende ‘dochter van Josef ’. Hij somde in gedachten de mogelijkheden op. Ze kon een Sovjetinfiltrant zijn; ze kon een contraspion zijn; ze kon krankzinnig zijn. George Huey vroeg haar op de vrouw af: ‘Dus u beweert dat uw vader Stalin was. Dé Stalin?’
Als verantwoordelijk functionaris voor binnenlopers uit het Sovjetblok was het Rayles taak om haar identiteit vast te stellen. Na een kort vraaggesprek verontschuldigde hij zich en begaf zich naar het communicatiecentrum van de ambassade, van waar hij een telegram verstuurde naar Washington en alle dossiers opvroeg over Svetlana Josifovna Alliloejeva. Het antwoord volgde een uur later: ‘Geen enkel spoor’. Op het hoofdkwartier wisten ze helemaal niets over haar.
De regering van de Verenigde Staten wist niet eens dat Stalin een dochter hád.
Terwijl Rayle wachtte op de reactie uit Washington, ondervroeg hij Svetlana. Hoe was ze in India terechtgekomen? Ze beweerde dat ze op 19 december de ussr had verlaten voor een ceremoniële missie. De Sovjetregering had haar speciale toestemming gegeven naar India te reizen om de as van haar ‘echtgenoot’, Brajesh Singh, uit te strooien over de Ganges in zijn dorp, Kalakankar in Uttar Pradesh, zoals de hindoetraditie voorschreef. Ze voegde er verbitterd aan toe dat, omdat Singh een buitenlander was, Aleksej Kosygin, voorzitter van de ministerraad, persoonlijk haar verzoek had afgewezen om met hem te trouwen, maar nadat Singh was overleden mocht ze met zijn as naar India reizen. In de drie maanden dat ze daar was, was ze verliefd geworden op het land en had ze toestemming gevraagd om er te mogen blijven. Haar verzoek werd afgewezen. ‘Het Kremlin beschouwt mij als staatseigendom’, zei ze vol walging. ‘Ik ben Stalins dochter!’ Ze vertelde Rayle dat de Indiase regering onder druk van de Sovjetunie had geweigerd haar visum te verlengen. Ze had er genoeg van om behandeld te worden als een ‘museumstuk’. Ze was niet van plan terug te gaan naar de ussr. Ze keek Rayle vastberaden aan en zei dat ze naar de Amerikaanse ambassade was gekomen om bij de regering van de Verenigde Staten politiek asiel aan te vragen.
Tot dusver kon Rayle slechts vaststellen dat deze uiterst beheerste vrouw vast geloofde in wat ze zei. Hij was zich onmiddellijk terdege bewust van de politieke implicaties als haar verhaal op waarheid berustte. Als ze echt de dochter van Stalin was, dan was ze Sovjetroyalty. Haar uitwijking zou een zware psychologische tegenslag betekenen voor de Sovjetregering, die alles in het werk zou stellen om haar terug te krijgen. De Amerikaanse ambassade zou zich plotseling in het middelpunt van een politieke draaikolk bevinden.
Rayle bleef achterdochtig. Hij vroeg haar waarom haar naam niet Stalina of Djoegasjvili was, zoals de achternaam van haar vader. Ze legde uit dat ze in 1957 haar naam had veranderd van Stalina in Alliloejeva, de meisjesnaam van haar moeder Nadezjda, een recht dat iedere Sovjetburger had.
Hij vroeg haar waar ze had gelogeerd. ‘In het gastenverblijf van de Sovjetambassade,’ antwoordde ze, ‘slechts een paar honderd meter verderop.’ Hoe was het haar gelukt ongemerkt weg te glippen uit de Sovjetambassade? vroeg hij. ‘Er is een enorme receptie aan de gang voor een militaire Sovjetdelegatie die op bezoek is, en de rest viert Internationale Vrouwendag’, antwoordde ze. Vervolgens vroeg hij hoelang het zou duren voordat haar afwezigheid in het gastenverblijf zou worden opgemerkt. Ze dacht dat ze ongeveer vier uur had, legde ze uit, omdat iedereen dronken zou zijn. Op dit moment werd ze thuis verwacht bij T.N. Kaul, de voormalige Indiase ambassadeur in de ussr. Plotseling zei ze met lichte paniek in haar stem: ‘Ik moet echt zijn dochter Preeti bellen om te zeggen dat ik niet kom.’
Voor Rayle was dit een soort test. Hij antwoordde: ‘Oké, ik zal het nummer voor u draaien.’ Hij zocht het nummer op, draaide het en gaf haar de telefoon. Hij luisterde mee terwijl ze T.N. Kaul en diens dochter uitlegde dat ze hoofdpijn had en helaas niet kon komen dineren. Ze nam op hartelijke wijze afscheid van de twee.
Daarna gaf ze Rayle een beduimelde stapel papieren. Het was een manuscript in het Russisch, getiteld Twintig brieven aan een vriend, waarop als auteur haar naam stond vermeld. Ze legde uit dat het persoonlijke herinneringen waren aan haar jeugd in het Kremlin. Ambassadeur Kaul, met wie Brajesh Singh en zijzelf bevriend waren geraakt in Moskou, had in januari van het vorige jaar het manuscript veilig de ussr uit gesmokkeld. Zodra ze was aangekomen in New Delhi had hij het haar teruggegeven. Dit was verbazingwekkend: Stalins dochter had een boek geschreven. Wat zou daarin worden onthuld over haar vader? Rayle vroeg of hij er een kopie van mocht maken, waarin ze toestemde.
verzoek om politiek asiel in de Verenigde Staten en ondertekende het document. Toen Rayle haar erop wees dat hij haar op dat moment geen definitief asiel kon beloven, gaf Svetlana een staaltje ten beste van haar politieke gewiekstheid. Ze antwoordde dat ‘als de Verenigde Staten haar niet konden of wilden helpen, ze niet geloofde dat er enig ander land met een vertegenwoordiging in India bereid zou zijn dat te doen’. Ze was vastbesloten niet terug te keren naar de ussr, en haar enige alternatief was met haar openhartige verhaal naar de pers te gaan in de hoop publieke steun te verwerven in India en de Verenigde Staten. De weigering om Stalins dochter bescherming te bieden zou slecht vallen in die landen. Svetlana begreep heel goed hoe politieke manipulatie werkte. Daar had ze haar hele leven lang les in gehad.
Rayle bracht Svetlana naar een kamer op de eerste verdieping, gaf haar een kop thee en wat aspirines tegen de zware hoofdpijn die ze had gekregen en stelde voor dat ze een verklaring zou schrijven: een korte biografie en een verklaring waarom ze wilde uitwijken. Op dat moment verontschuldigde hij zich weer en zei dat hij zijn leidinggevenden moest raadplegen.
De Amerikaanse ambassadeur, Chester Bowles, lag die avond ziek in bed, dus Rayle besloot de wandeling van tien minuten te maken naar zijn huis in het gezelschap van het hoofd van de interne cia-afdeling. Ambassadeur Bowles zou later toegeven dat hij Svetlana niet persoonlijk had willen ontmoeten omdat ze misschien gewoon van lotje was getikt. Samen met Richard Celeste, de persoonlijk assistent van Bowles, bespraken de mannen de crisissituatie. Rayle en zijn meerderen realiseerden zich dat er niet genoeg tijd was om in New Delhi Svetlana’s betrouwbaarheid te verifiëren voordat de Sovjets erachter zouden komen dat ze uitgeweken was. Bowles meende dat de Sovjetunie zo veel invloed had op de Indiase regering, die ze voorzag van militair materieel, dat zodra Moskou ontdekte dat Svetlana zich in de Amerikaanse ambassade bevond, het Indiase leger haar vast en zeker zou komen ontzetten. De ambassade moest haar dus zo snel mogelijk India uit zien te krijgen.
Om 21.40 uur werd een tweede telegram gestuurd naar het hoofdkwartier in Washington met een gedetailleerder verslag, waarin stond dat Svetlana vier uur had voordat de Sovjetambassade haar afwezigheid zou ontdekken. Het telegram eindigde: ‘Tenzij anders geïnstrueerd zullen wij proberen Svetlana op Qantasvlucht 751 naar Rome te boeken die Delhi verlaat om 1945Zulu (1.15 uur plaatselijke tijd).’ Elf minuten later bevestigde Washington de ontvangst van het telegram.
De mannen bespraken de alternatieven. Ze konden Svetlana hulp weigeren en haar zeggen dat ze moest terugkeren naar haar ambassade, waar haar afwezigheid waarschijnlijk nog niet was opgemerkt. Maar ze had duidelijk gemaakt dat ze met haar verhaal naar de internationale media zou stappen. Ze konden haar in Roosevelt House of in de kanselarij houden, de Indiërs informeren dat ze asiel had aangevraagd in de Verenigde Staten en een beslissing van de rechtbank afwachten. Het probleem met dit alternatief was dat de Indiase regering Svetlana met geweld zou kunnen komen ontzetten. De ambassade kon ook proberen haar stiekem India uit te smokkelen. Het waren geen van alle goede alternatieven.
De beslissende factor was dat Svetlana haar Sovjetpaspoort in bezit had. Dat was ongekend. De paspoorten van Sovjetburgers die naar het buitenland reisden, werden altijd in beslag genomen en pas weer teruggegeven als ze aan boord stapten van het vliegtuig waarmee ze terugvlogen. Die middag had de Sovjetambassadeur in India, I.A. Benediktov, een afscheidslunch aangeboden aan Svetlana. Het werd een grimmige bijeenkomst. Hij was woedend op haar omdat ze haar vertrek uit India had uitgesteld tot ver na de ene maand die haar Russische visum haar toestond, en Moskou eiste dat ze onmiddellijk terugkwam. Ze bracht zijn carrière in gevaar. Op 8 maart zou ze terugvliegen naar Moskou.
‘Nou, als ik dan toch weg moet,’ had ze gezegd, ‘waar is mijn paspoort dan?’ Benediktov had zijn assistent toegesnauwd: ‘Geef haar dat paspoort.’ Onder deze omstandigheden toonde Svetlana dat ze wel degelijk Stalins dochter was. Als ze iets eiste, wenste ze haar zin te krijgen. Benediktov had een enorme fout gemaakt, waar hij later voor zou boeten. Voor de Sovjets was Svetlana de belangrijkste uitwijkeling die ooit de ussr had verlaten.
Rechtop zittend op zijn ziekbed hakte Chester Bowles de knoop door. Met de juiste Indiase papieren en haar Russisch paspoort in haar bezit kon Svetlana legaal en open en bloot India verlaten. Hij beval dat er een Amerikaans b-2 toeristenvisum in haar paspoort moest worden gestempeld, dat een half jaar geldig was. Hij vroeg Bob Rayle of hij bereid was haar als begeleider te vergezellen. Rayle stemde toe. Ze keerden terug naar de ambassade.
Het was 23.15 uur. Terwijl ze zich klaarmaakten om naar het vliegveld te gaan wendde Rayle zich tot Svetlana. ‘Beseft u goed wat u doet? U gaat alle schepen achter u verbranden.’ Hij vroeg haar daar ernstig over na te denken. Ze antwoordde dat ze veel tijd had gehad om na te denken. Hij gaf haar vijftienhonderd dollar uit de kas van de ambassade om de eerste tijd in de Verenigde Staten wat gemakkelijker te maken.
Rayle belde zijn vrouw Ramona en vroeg haar zijn koffers te pakken voor een buitenlandse reis van een paar dagen, en of ze over een uur op het vliegveld Palam kon zijn. Hij zei niet waar hij heen ging. Vervolgens ging hij naar het kantoor van Qantas Airlines op de luchthaven en kocht twee open eersteklastickets naar de Verenigde Staten met een tussenstop in Rome. Daarna voegde hij zich meteen bij de andere Amerikanen op het vliegveld. Inmiddels had zich minstens tien man ambassadepersoneel verzameld in de betrekkelijk lege vertrekhal, maar slechts twee van hen zaten naast Svetlana.
Svetlana was binnen vijf minuten soepel langs de Italiaanse douane en paspoortcontrole, met een geldig Indiaas uitreisvisum en haar Amerikaanse toeristenvisum, en trof Rayle in de internationale vertrekhal. Toen Rayle vroeg of ze zenuwachtig was, antwoordde ze grijnzend: ‘Helemaal niet.’ Haar reactie was typerend voor haar. Diep in haar hart was Svetlana een gokster. Haar hele leven had ze belangrijke beslissingen uitsluitend genomen op basis van een impuls, waarna ze de gevolgen vol overtuiging accepteerde. Ze zei altijd dat haar lievelingsverhaal van Dostojevski De speler was.

Oorspronkelijke tekst © Rosemary Sullivan, 2016
Nederlandse vertaling © Ton Heuvelmans en De Geus bv, Breda 2016