Leesfragment: Dwars door het Midden-Oosten

Dwars door het Midden-Oosten van Carolien Roelants kwam deze zomer uit. Lees bij ons een uitgebreid fragment uit het eerste hoofdstuk!

Oorlog in Syrië, oorlog in Jemen. Straks misschien ook nog oorlog tegen Iran, want de moellahs vormen een groot gevaar voor de wereldvrede. Of valt het wel mee met dat gevaar? Die leuke, jonge Saudische hervormer blijkt bij nader inzien een ordinaire dictator te zijn die wild om zich heen slaat en elke criticus opsluit. Dat geeft niet; met Trump in het Witte Huis komen mensenrechten ver achter wapenleveranties. Oude allianties houden geen stand meer, nieuwe duren vaak niet lang. Het Israëlisch-Palestijnse conflict dat het gebied zo lang domineerde, is voorlopig naar de achtergrond verdreven. Wie begrijpt nog iets van het Midden-Oosten?

In dit boek beschrijft Midden-Oostenspecialist Carolien Roelants een aantal complexe problemen die op dit moment spelen. Ze legt uit hoe ze zijn ontstaan en hoe ze in elkaar zitten. Dwars door het Midden-Oosten is een ideaal boek voor mensen die graag op een toegankelijke manier iets over het Midden-Oosten willen leren.

1. Hervormer of tiran? De Saudische Kroonprins

Koning Abdel-Aziz al-Saud is de stichter van het koninkrijk Saudi-Arabië, in 1932 en hij is de eerste koning. Hij trouwde 22 keer, en die huwelijken hebben in totaal 34 zoons en 21 dochters geproduceerd. De koninklijke familie telt inmiddels zo'n 7000 prinsen en prinsessen. Maar er is maar een klein aantal dat in aanmerking komt voor de hoogste functies.
Koningen hebben de neiging de belangrijkste functies onder hun eigen zoons te verdelen, dat is nu onder koning Salman ook zeker het geval. De zoons die zijn voorganger Abdullah op machtige posten benoemde, zijn intussen allemaal ontslagen - een, prins Turki bin Abdullah, zit zelfs gevangen. Kroonprins Mohammed bin Salman, die het dagelijks bestuur in handen heeft, benoemt in hun plaats zijn familie en vertrouwelingen.

Stamboom
Koning Abdel-Aziz al-Saud (1876-1953)

Belangrijke zoons:

• Koning Saud bin Abdel-Aziz al-Saud (1902-1969)
• Koning Faisal bin Abdel-Aziz al-Saud (1906-1975 )
• Koning Khaled bin Abdel-Aziz al-Saud (1913-1982)
• Koning Fahd bin Abdel-Aziz al-Saud (1921-2005)
• Koning Abdullah bin Abdel-Aziz al-Saud (1923-2015) > Prins Turki bin Abdullah al-Saud (1971)
• (Kroon)prins Sultan bin Abdel-Aziz al-Saud (1925-2011) > Prins Bandar bin Sultan al-Saud (1949) > Prinses Reema bin Bandar al-Saud (1975)
• (Kroon)prins Nayef bin Abdel-Aziz al-Saud (1933-2012) > Prins Mohammed bin Nayef al-Saud (1959)
• Prins Talal bin Abdel-Aziz al-Saud (1931) > Prins Alwaleed bin Talal al-Saud (1955)
  Koning Salman bin Abdel-Aziz al-Saud (1936) > Kroonprins Mohammed bin Salman al-Saud (1985)
• Prins Khaled bin Salman al-Saud (1988) > (Kroon)prins Muqrin bin Abdel-Aziz al-Saud (1945)

Niet zo lang geleden stond Saudi-Arabië voor een ultraconservatieve, intolerante religie en heel veel olie. Een supermoskee met gouden kranen, als ik het zo mag samenvatten. En dat was het zo'n beetje. Maar wat is het veranderd! Althans zijn imago. Ik luisterde naar een voetbalpodcast van de Britse krant The Independent over de boeiende vraag of kroonprins Mohammed bin (bin is 'zoon van') Salman voetbalclub Manchester United voor zo veel miljard pond of dollar ging kopen, een bericht dat kort daarvoor nog door een Saudische minister was tegengesproken. Maar de journalisten dachten dat het toch wel zou gebeuren, het koninkrijk is immers druk bezig zijn greep op het internationale voetbal te versterken. Misschien via een stroman, zoals de kroonprins door een toen nog onbekende neef Leonardo da Vinci's Salvator Mundi voor 450 miljoen dollar heeft laten aankopen. En zoals hij miljoenen betaalt om de Italiaanse Supercoppa en de wereldgolftop naar Saudi-Arabië te halen. We moeten allemaal over Saudi-Arabië praten, en nog liever erin investeren. Saudi-Arabië moet de leider van de Arabische wereld en daarbuiten worden, en snel een beetje, graag! Ik denk dat wijlen koning Abdullah, de heel voorzichtige hervormer, zich in zijn graf omdraait. Zo had hij zich vast niet zijn opvolging voorgesteld. Ja, zijn iets jongere halfbroer Salman (1935), zijn kroonprins, volgde hem in januari 2015 conform zijn plannen op. Abdullah had voor zijn dood ook een eerste reserve benoemd, prins Muqrin, en die promoveerde inderdaad meteen tot kroonprins. De verrassing was dat prins Mohammed bin Nayef adjunct-kroonprins werd.
Tot zover niks aan de hand. Met de benoeming van prins Mohammed bin Nayef, voor het gemak ook wel MbN genoemd, kwam immers kennelijk geruisloos de volgende generatie van het Huis van Saud aan bod. Maar er zijn duizenden prinsen van de volgende generaties, en daarom was een moeilijk gevecht voorspeld, met alle destabiliserende consequenties van dien. Dat in één klap MbN - overigens als minister van Binnenlandse Zaken de man achter een zeer strenge nieuwe antiterreurwet en de duizend stokslagen voor blogger Raif Badawi - reserve-kroonprins werd, is de belangrijkste reden waarom toen van een soepele opvolging werd gesproken.
Maar er was nóg een opmerkelijke benoeming. Namelijk de benoeming van de toen nog net niet dertigjarige prins Mohammed bin Salman, zoon en al jaren speciale adviseur en vertrouweling van de nieuwe koning, als minister van Defensie en als secretaris- generaal van het Hof. De minister van Defensie heeft een enorm budget om al die dure Amerikaanse, Britse en Franse wapens te kopen, en is uit dien hoofde heel machtig. De secretaris-generaal van het Hof bepaalt de agenda van de koning. Mohammed werd ongebruikelijk jong ongebruikelijk machtig in de Saudische structuren.
Zéker een opmerkelijke benoeming. Niet voor niets is prins Mohammed bin Salman - MbS - het onderwerp van het eerste hoofdstuk van dit boek. De Grote Hervormer van het ultraconservatieve, strikt gesegregeerde koninkrijk, zo dacht een aanzienlijk deel van de buitenwereld lange tijd, en dat denken sommige onverbeterlijke watchers nog steeds. De Grote Mensenrechtenschender, zo ontpopte hij zich later. Autoritair en wraakzuchtig. En eigenlijk al heel snel de Grote Roekeloze Destabilisator.

De Hervormer

Mohammed bin Salman is de oudste van de zes zoons die zijn vader- de-koning met zijn derde vrouw heeft. Ik speculeer: zou ze zijn liefste echtgenote zijn? In elk geval zijn de meeste van zijn oudere halfbroers overgeslagen in het benoemingencircus na Salmans aantreden als koning. Zijn jongere volle broer Khaled werd ambassadeur in Washington, eveneens een heel belangrijke functie, en later onderminister van Defensie. Prins Mohammed omringt zich met mensen op wie hij blindelings kan vertrouwen.
Mohammed stoomde razendsnel op. Hij studeerde aan de Koning Saud Universiteit in Riad islamitisch recht en haalde zijn bachelor. Op zijn 24ste werd hij speciaal adviseur van zijn vader, die toen nog gouverneur van Riad was. Toen zijn vader in 2011 kroonprins en minister van Defensie werd, benoemde hij Mohammed opnieuw als speciaal adviseur. In 2013 volgde zijn benoeming als chef van het kroonprinselijk hof.
Onder die vader-zoonverhoudingen was het logisch dat Salman meteen na zijn troonsbestijging in januari 2015 Mohammed in zijn eigen plaats als minister van Defensie benoemde. Maar daar bleef het niet bij: Mohammed werd ook voorzitter van een nieuwe superraad in het kabinet die de economie moest gaan hervormen. Zijn neef, de adjunct-kroonprins en minister van Binnenlandse Zaken Mohammed bin Nayef, werd chef van de afdeling politieke en veiligheidszaken in de ministerraad. Later kreeg Mohammed bin Salman ook de controle over de staatsoliemaatschappij Aramco en werd hij chef-corruptiebestrijding. De vraag was al snel waarover hij eigenlijk níet ging. Of: wat zijn oude vader nog zelf deed. In april 2015 werd prins Muqrin als kroonprins gewipt: MbN steeg één tree in rang en MbS werd reserve-kroonprins. In juni 2017 volgde zijn paleiscoup tegen Mohammed bin Nayef. Die werd opeens geconfronteerd met een nieuwe lijfwacht en voor het voldongen feit geplaatst dat hij voortaan ex-kroonprins was. De coup ging vergezeld van een fluistercampagne dat MbN aan pijnstillers was verslaafd. De huidige kroonprins heeft voor het eerst in jaren geen adjunct meer, dat wil zeggen iemand die wel eens een rivaal zou kunnen worden. De prinselijke Raad van Trouw, die inspraak had in de opvolging, is ontbonden.
Saudi-Arabië was onder een reeks bejaarde koningen min of meer ingedut. Koning Abdullah was een erg voorzichtige hervormer; hij gaf bijvoorbeeld met zijn ene hand vrouwen stemrecht maar liet zijn andere hand geen verkiezingen organiseren die ertoe deden. En Saudi-Arabië bleef verslaafd aan olie en gastarbeid - zo'n 10 miljoen gastarbeiders boven op 20 miljoen Saudische staatsburgers - terwijl de rest van de wereld zich ging richten op alternatieve energiebronnen. De werkloosheid onder Saudische burgers, met name de jonge generatie, steeg. Gekoppeld aan een autoritair bewind, corruptie en enorme inkomensverschillen was dit een levensgevaarlijk mengsel. Het mengsel namelijk dat in 2011 de Arabische Lente losmaakte, met alle gevolgen van dien. Met een afkoopsom van 130 miljard dollar aan uitkeringen en giften en een verbod door de geestelijkheid van énig protest tegen de door God gegeven heerser wist koning Abdullah destijds de situatie onder controle te houden. Maar het was duidelijk dat er wat moest gebeuren.
Mohammed bin Salman dus. In april 2016 lanceerde hij zijn grote sociaaleconomische hervormingsplan Vision 2030, geïnspireerd op een rapport van het Amerikaanse bureau McKinsey uit december 2015. Het koninkrijk moest van zijn olieverslaving af en daarom op grote schaal diversifiëren. Delen van het staatsoliebedrijf Aramco zouden worden verkocht om daarvoor geld vrij te maken. Nieuwe industrieën moesten miljoenen banen scheppen om de werkloosheid en de afhankelijkheid van gastarbeiders op te lossen en tegelijk de overheid te ontlasten, die nog veel te veel Saudiërs lifelong employment bood.
Er werden enórme projecten gelanceerd. Alles moest het grootste zijn. Op de Future Investment Initiative-conferentie in Riad in oktober 2017 kondigde MbS aan potentiële en hoogstnoodzakelijke buitenlandse investeerders de plannen aan voor Neom, de allergrootste stad ter wereld, op een perceel van 26.000 km² aan de Saudische Rode-Zeekust, aan en óver de grenzen met Egypte en Jordanië. Te bouwen voor een slordige 500 miljard dollar. En het moest niet alleen de grootste stad worden, maar ook de energiezuinigste en meest futuristische. Meer robots dan mensen, dat idee.
Er zou ten zuiden van Neom aan de Rode Zee een nóg groter (34.000 km²) ultraluxe toeristengebied worden ontwikkeld, Amaala, de Rivièra van het Midden-Oosten, waar de internationale jetset zou toestromen om te genieten van de unieke voorzieningen. Een entertainmentindustrie werd opgezet: werk en amusement in één, brood en spelen. De eerste bioscopen gingen open, iets wat koning Abdullah nooit had aangedurfd. Amerikaanse showworstelaars kwamen langs. Voetballer Wayne Rooney kwam kijken naar de Formule-E in Al-Dirryiyeh, races voor elektrische raceauto's. Roger Federer werd uitgenodigd om er in december 2018 een speciale wedstrijd te spelen maar zag het niet zitten 'om daar op dat moment' te spelen. In januari 2019 betaalde de Saudische overheid 8 miljoen dollar om Juventus-ac Milan te huisvesten voor de Italiaanse supercup. De voetballers kwamen wél: 1-0 voor meer dan 60.000 toeschouwers, met de goal van Cristiano Ronaldo.
De gevreesde religieuze politie werd ingetoomd. Vrouwen mochten auto's gaan besturen (wat koning Abdullah evenmin had aangedurfd), niet in de eerste plaats een vrouwvriendelijke maatregel, als wel een economische. Jaarlijks verdwijnt immers voor miljarden dollars aan salaris voor buitenlandse chauffeurs het land uit. En als vrouwen op grote schaal moeten gaan werken - en dat moeten ze van MbS - dan moet het transport beter worden. Deze maatregel vestigde in het buitenland definitief Mohammeds naam als hervormer.
En daar bleef het niet bij. De grootste zonne-energiecentrale ter wereld. De grootste halal-voedselfabriek. De grootste ontziltingsinstallatie. Saudi-Arabië moest de leidende economie van het Midden-Oosten worden. Een beetje snel ook. 'Ik wil geen tijd verspillen,' zei hij in een vraaggesprek met Time in april 2018 tijdens een wekenlange promotietour door de Verenigde Staten, waar hij, voor de camera's waar nodig in jeans, veel indruk maakte. 'Ik had nooit gedacht dat ik lang genoeg zou leven om deze zin te kunnen opschrijven: Het belangrijkste hervormingsproces dat ook maar ergens in het Midden-Oosten aan de gang is, heeft plaats in Saudi-Arabië,' schreef de Amerikaanse columnist Thomas Friedman in november 2017 in zijn column in The New York Times. 'Ja, dat leest u goed. Hoewel ik hier aan het begin van de Saudische winter arriveerde, ontdekte ik dat het land zijn eigen Arabische Lente meemaakte.' Hij was op Saudische uitnodiging in het land geweest, inclusief een interview met MbS. Een maand later reageerde hij woedend op critici die inmiddels heel wat minder onder de indruk waren van de kroonprins (mensenrechtenschendingen, mislukte buitenlandse avonturen, zie verderop). 'De hele Arabische wereld dreigt één reusachtig Jemen te worden […] En als dan één man de ballen heeft om de religieuze component daarvan aan te pakken, de economische, de politieke, met al zijn fouten, en ik zeg, God, ik hoop dat hij slaagt, dan komt de hele hel over je heen. Oké, fuck that, dat is mijn mening.' (Dat werd natuurlijk getranscribeerd als f**k that, het blijft Amerika.)

[...]

© 2019 Carolien Roelants