Leesfragment: Onzichtbare vrouwen

Onzichtbare vrouwen van Caroline Criado Perez staat op de eindejaarslijstjes, en werd bekroond met zowel de Royal Society Insight Investment Science Books Prize als de FT and McKinsey Business Book of the Year Award. Wij publiceren het voorwoord!

Stel je een wereld voor waarin jouw telefoon niet goed in je hand past, een voorgeschreven medicijn voor jouw lichaam verkeerd is en de eindeloze uren die je elke week werkt niet erkend of gewaardeerd worden. Komt iets hiervan je bekend voor? Grote kans dat je een vrouw bent. Onzichtbare vrouwen toont hoe in een wereld die grotendeels voor mannen is ingericht de halve bevolking systematisch genegeerd wordt. Het boek onthult de 'genderdatakloof' die wordt veroorzaakt door eeuwige, consequente discriminatie van vrouwen. Caroline Criado Perez brengt voor het eerst een indrukwekkend aantal wereldwijde casestudy's, verhalen en nieuw onderzoek samen. Van overheidsbeleid en medisch onderzoek tot technologie, werkplekken, stadsplanning en de media – Onzichtbare vrouwen onthult de verborgen manieren waarop vrouwen vergeten worden en de impact van die uitsluiting op hun gezondheid en welzijn. Een krachtig en prikkelend boek dat je kijk op de wereld voorgoed verandert.

Caroline Criado Perez (1984) is journalist en gelauwerd activist. Zij werd in 2017 beroemd doordat er dankzij haar oproep een beeld van Jane Austen op het Engelse 10 pond-biljet werd geplaatst. Zo voorkwam zij dat er, naast de koningin, alleen mannen op de biljetten zouden staan. Criado Perez woont in Londen.

Woord vooraf

Het grootste deel van de opgetekende menselijke geschiedenis is één gigantische datakloof. Om te beginnen met de theorie van Man the Hunter hebben de chroniqueurs van het verleden weinig ruimte gelaten voor een rol voor vrouwen in de evolutie van de mensheid, in culturele óf in biologische zin. De levens van mannen zijn die van mensen in het algemeen gaan vertegenwoordigen. Wanneer het over de levens van de andere helft van de mensheid gaat, heerst vaak slechts stilte.
En deze stiltes heb je overal. Onze hele cultuur is ermee doorspekt. Films, nieuws, literatuur, wetenschap, stadsplanning, economie. De verhalen die we onszelf over ons verleden, ons heden en onze toekomst vertellen. Ze worden allemaal bepaald – misvormd – door een 'afwezige aanwezigheid' in vrouwelijke vorm. Dit is de genderdatakloof.
De genderdatakloof is niet alleen een kwestie van stilte. Deze stiltes, deze kloven, hebben gevolgen. Ze beïnvloeden de levens van vrouwen elke dag. De invloed kan relatief klein zijn. Rillen in kantoren bijvoorbeeld die op een mannelijke temperatuurnorm zijn afgesteld, of moeite hebben om bij een bovenste plank te kunnen die op mannelijke lengtenorm is afgestemd. Irritant, zeker. Onrechtvaardig, ongetwijfeld.
Maar niet levensbedreigend. Iets anders dan een ongeluk krijgen met een auto met veiligheidsvoorzieningen waarbij geen rekening is gehouden met de afmetingen van vrouwen. Iets anders dan een hartaanval krijgen die ongediagnosticeerd blijft omdat jouw symptomen 'atypisch' worden gevonden. Voor deze vrouwen kunnen de gevolgen van een wereld bewonen die rond mannelijke data is gebouwd dodelijk zijn.
Een van de belangrijkste dingen die te zeggen vallen over de genderdatakloof is dat er in het algemeen geen kwaadaardigheid of ook maar opzet achter zit. Integendeel juist. De kloof is eenvoudig het product van een denkwijze die al millennia bestaat en daarom een soort níet denken is. Een dubbel niet denken nog wel: mannen zijn vanzelfsprekend en vrouwen komen helemaal niet ter sprake. Want wanneer we mens zeggen, bedoelen we doorgaans man.
Dit is geen nieuwe observatie. Vooral beroemd werd wat Simone de Beauvoir schreef in 1949: 'De mensheid is mannelijk, en de man omschrijft de vrouw niet op haarzelf, maar in verhouding tot hem. Ze wordt niet als een autonoom wezen beschouwd [...] Hij is het Subject, hij is het Absolute – zij is de Ander.' Nieuw is de context waarin vrouwen 'de Ander' blijven. En die context is een wereld die steeds afhankelijker is van en wordt beheerst door data. Big Data. Die op hun beurt worden afgezocht op Grote Waarheden door Grote Algoritmen waarbij Grote Computers worden gebruikt. Maar wanneer je Big Data door grote stiltes zijn aangetast, zijn de waarheden die je krijgt op hun best halve waarheden. En vaak zijn het, voor vrouwen, helemaal geen waarheden. Zoals computerwetenschappers zelf zeggen: garbage in, garbage out.
Door deze nieuwe context wordt de noodzaak om de genderdatakloof te dichten nog urgenter. Kunstmatige intelligentie die artsen helpt bij diagnoses, die cv's doorneemt, die zelfs interviews houdt met mogelijke kandidaten voor een baan, is al gemeengoed. Maar kunstmatige intelligentie is getraind op reeksen data die al met datakloven zijn doorspekt – en omdat algoritmen vaak worden beschermd als niet-vrije software, kunnen we niet eens nagaan of met deze kloven rekening is gehouden. Maar afgaande op de beschikbare aanwijzingen lijkt dat beslist niet het geval.
Aantallen, technologie, algoritmen, ze zijn allemaal essentieel voor het verhaal van Onzichtbare vrouwen. Maar ze vertellen slechts de helft van het verhaal. Data is slechts een ander woord voor informatie, en informatie heeft vele bronnen. Statistiek is een soort informatie, zeker, maar menselijke ervaring ook. En dus zal ik betogen dat wanneer we een wereld ontwerpen die voor iedereen wil werken we er vrouwen bij moeten halen. Als de mensen die ons allemaal rakende beslissingen nemen allemaal gezonde, witte mannen zijn (negen van de tien keer uit Amerika), heb je ook een datakloof – in dezelfde zin als bij medisch onderzoek geen informatie verzamelen over vrouwenlichamen een datakloof oplevert. En zoals ik zal laten zien, is verzuimen het perspectief van vrouwen erbij te betrekken een enorme aanzet voor een ongewilde mannelijk bias die zichzelf (vaak te goeder trouw) voor 'sekseneutraal' probeert te laten doorgaan. Dit bedoelde De Beauvoir toen ze zei dat mannen hun eigen gezichtspunt met de absolute waarheid verwarren.
De specifiek vrouwelijke zorgen waarmee mannen verzuimen rekening te houden bestrijken een breed scala aan terreinen, maar bij het lezen zul je merken dat drie thema's steeds weer opduiken: het vrouwelijke lichaam, de onbetaalde zorglast van vrouwen en mannelijk geweld tegen vrouwen. Dit zijn dermate belangrijke kwesties dat ze bijna alle gebieden van ons leven raken, onze ervaringen beïnvloeden van alles vanaf openbaar vervoer tot politiek, via werkplek en ingrepen van de dokter. Maar mannen zien ze over het hoofd, omdat mannen geen vrouwenlichaam hebben. Ze doen, zoals zal blijken, slechts een fractie van het onbetaalde werk dat vrouwen doen. En al hebben ze te kampen met mannelijk geweld, dat manifesteert zich op een andere manier dan het geweld waarmee vrouwen te maken hebben. En zo worden deze verschillen niet opgemerkt, en gaan we verder alsof het mannelijke lichaam en de bijbehorende ervaring van het bestaan genderneutraal zijn. Dit is een vorm van discriminatie tegen vrouwen.
In dit boek zal ik verwijzen naar sekse én gender. Met 'sekse' bedoel ik de biologische eigenschappen die bepalen of iemand mannelijk of vrouwelijk is. xx en xy. Met 'gender' bedoel ik de sociale betekenissen die we aan deze biologische feiten hechten – de wijze waarop vrouwen worden behandeld omdat ze als vrouwelijk worden gezíen. Het ene is mensenwerk, maar ze zijn allebei werkelijkheid. En allebei hebben ze significante gevolgen voor vrouwen als die hun weg zoeken in deze op mannelijke data gebouwde wereld.
Maar hoewel ik het steeds over sekse en gender heb, gebruik ik gender-datakloof als een overkoepelende term, omdat niet sekse de reden is dat vrouwen buiten de data worden gehouden. Gender wel. Door het verschijnsel te benoemen dat zo veel schade toebrengt aan zo veel vrouwenlevens, wil ik duidelijk zijn over de hoofdoorzaak en, in tegenstelling tot vele beweringen die je op deze bladzijden zult lezen, is het vrouwelijke lichaam niet het probleem. Het probleem is de sociale betekenis die we aan dat lichaam toeschrijven, en een sociaal bepaald nalaten er rekening mee te houden.
Onzichtbare vrouwen is een verhaal over afwezigheid – en dat maakt het soms lastig erover te schrijven. Er mag een datakloof bestaan voor vrouwen in het algemeen (omdat we om te beginnen de data niet verzamelen én omdat wanneer we dat wel doen we ze gewoonlijk niet uitsplitsen naar sekse), er bestaan praktisch géén data over vrouwen met een andere huidskleur, gehandicapte vrouwen, vrouwen uit de werkende klasse. Niet simpelweg omdat ze niet worden verzameld, maar omdat ze niet van de data over mannen worden gescheiden – wat 'naar sekse gesplitste data' wordt genoemd. In statistieken over vertegenwoordiging vanaf academische functies tot filmrollen worden data verstrekt voor 'vrouwen' en 'etnische minderheden', waarbij data voor vrouwen uit etnische minderheden binnen elke grotere groep verloren gaan. Bestaan de data wel, dan heb ik ze gegeven – maar dat komt nauwelijks voor.
Het is in dit boek niet begonnen om psychoanalyse. Ik heb geen directe toegang tot de diepste gedachten van hen die de genderdatakloof in stand houden, wat betekent dat dit boek niet het definitieve bewijs kan leveren voor waarom de datakloof bestaat. Ik kan je alleen de data voorleggen, en je als lezer vragen naar de aanwijzingen te kijken. Maar het interesseert me ook niet of de persoon die een instrument voor mannelijke bias produceerde een heimelijke seksist was. Persoonlijke motieven zijn, tot op zekere hoogte, niet relevant. Wat telt is het patroon. Wat telt is of het, gelet op het gewicht van de data die ik zal presenteren, redelijk is om te concluderen dat de genderdatakloof niet meer dan één groot toeval is.
Ik zal betogen dat dit niet zo is. Ik zal betogen dat de genderdatakloof zowel een oorzaak als een gevolg is van het soort niet-denken dat de mensheid als vrijwel uitsluitend mannelijk opvat. Ik zal laten zien hoe vaak en hoe breed deze bias opduikt, en hoe die de zogezegd objectieve data vervormt waardoor ons leven steeds meer wordt beheerst. Ik zal laten zien dat zelfs in deze superrationele wereld waar superonpartijdige computers het steeds meer voor het zeggen hebben vrouwen nog steeds in hoge mate de Tweede Sekse van De Beauvoir zijn – en dat de risico’s om, in het beste geval, te worden afgedaan als een ondersoort van de man reëler zijn dan ooit.

© 2019 Caroline Criado Perez
© 2019 Nederlandse vertaling Uitgeverij Prometheus, Ton Heuvelmans, Sjaak de Jong, Mario Molegraaf en Susan Ridder