Nu in de winkel: Schuldig. Een verkenning van mijn geweten van Jannah Loontjens. Lees bij ons de proloog!
Als Jannah Loontjens besluit om Kerst niet met haar moeder te vieren, voelt ze zich bezwaard. Hoe moet ze dit tegen haar moeder zeggen? Waar komt dit schuldgevoel vandaan?
In Schuldig onderzoekt Loontjens aan de hand van filosofen en schrijvers de verschillende soorten schuldgevoel die haar leven lijken te beheersen. Deze gevoelens hebben niet alleen betrekking op haar moeder, maar ook op haar geliefden, kinderen, de toestand van de wereld of, na dat ene glas wijn te veel, op haar eigen lijf. Ondertussen escaleert de situatie met haar moeder. Is verzoening mogelijk?
N.B. Eerder publiceerden we fragmenten uit Loontjens Als het over liefde gaat en Misschien wel niet.
Gras overwoekert de wereld.Overal steekt het de kop op, kijk maar tussen de tegels.Het laat zich niet weg schoffelen, uitroeien, plattrappen:gras is overal, komt altijd terug.f. starik
In het Rijksmuseum sta ik voor het schilderij Agnus Dei van Franscisco de Zurbarán. Het wollige lam met zijn opbollende buik ligt er, ondanks zijn bijeengebonden hoefjes, kalm en gelaten bij. Het verzet zich niet, als in vol besef dat iedere vorm van tegenstribbelen zinloos is. Het ligt stil, zacht en sereen tegen een dofzwarte achtergrond. Hoewel het onrecht dat dit onschuldige lam wordt aangedaan duidelijk zichtbaar is, gaat er van dit schilderij een intense vredigheid uit. Het lam legt zich lijdzaam neer bij zijn lot, accepteert wat komen gaat; wat de mens, die behendig de poten met een touw heeft samengeknoopt, met hem van plan is. Als ik nog niets van dit werk afwist, zou ik het gezien kunnen hebben als een aanklacht tegen de mensheid. Het lammetje als symbool van de dierlijke onschuld; het schaapje dat genoeg heeft aan gras, dat niet meer zal eten dan het nodig heeft, niemand lastigvalt en het liefst in gezelschap van wolbehaarden kalm in een weide staat te herkauwen. Het lam tegenover de mens. De mens die zich schuldig maakt, die zijn medebewoners op aarde manipuleert, domineert, beheert, fokt, slacht, die de poten van een onschuldig babydier knevelt om het straks de keel door te snijden. Een schilderij dat appelleert aan een schuldgevoel dat steeds breder gedeeld wordt: wij mensen zetten dingen, dieren, natuur naar onze hand en wonen de wereld uit.Dit lam, geschilderd tussen 1635 en 1640, symboliseert evenwel geen aanklacht tegen de mens, het is Jezus in de gedaante van paaslam, die zich voor ons opoffert en ons zo van onze zonden verlost en ons verzoent met God. De Bijbel staat vol raadsels en mysterieuze tegenstrijdigheden, en zo is Jezus in de Heilige Schrift zowel herder als lam. Hij wordt zelfs verschillende keren in de gedaante van dit wollige dier herkend. In het laatste deel van het Nieuwe Testament, de ‘Openbaring’, verschijnt hij op nogal hallucinatoire wijze als een offerlam met zeven horens en zeven ogen, in de rol van de heerser, zoals genoteerd door Johannes van Patmos in zijn apocalyptische visioenen. Niet te verwarren met Johannes de Doper, die opmerkelijk genoeg Jezus ook in de gedaante van een lam heeft zien verschijnen. In het Evangelie van Johannes (een derde naamgenoot) wordt de ontmoeting van Johannes de Doper met Jezus beschreven: ‘De volgende dag zag hij Jezus tot zich komen en zeide: Zie het lam Gods, dat de zonde der wereld wegneemt.’ En een dag later herhaalt Johannes de Doper, die Jezus ziet weggaan: ‘Zie, het lam Gods!’ Waarna twee discipelen hem volgen en Jezus bij een bruiloft water in wijn verandert.Waarom een lam? Van alle dieren of symbolen die je kunt kiezen? Wellicht juist vanwege de onschuld, de knuffelige zachtheid van de vacht en de karige behoeftes van het dier, overlevend op niets dan eenvoudig gras, dat altijd beschikbaar is en altijd opnieuw terug groeit — zoals F. Starik dat zo onheilspellend in zijn gedicht ‘Gras’ verwoordde. Toch heeft de keuze voor juist dit dier waarschijnlijk een prozaïscher reden. Er waren nu eenmaal veel schapen in het Midden-Oosten en het lam was al langer een offerdier. Door het lam de zich opofferende Christus te laten symboliseren, bouwden de vroegchristenen voort op een traditie.Met het offeren van een dier wordt vergeving gevraagd aan het hogere. Vergeving brengt verlossing. Een offer is de overtreffende trap van een geschenk. Geschenken worden doorgaans gezien als onderdeel van een onuitgesproken economische overeenkomst, er wordt iets terugverwacht, niet per se een wedergeschenk van identieke waarde, het kan ook dankbaarheid zijn, vriendschap of een gunst. Een offer wordt beschouwd als een uitzondering hierop, als een bewijs van je geloof, een getuigenis van je trouwe onderwerping en vroomheid. Toch maakt een offer ook deel uit van een zekere ruilhandel: je offert om ontzien te worden, om in de gratie te komen, om te worden vergeven door God of de goden, dus ook een offer is een vorm van betaling. De biecht zou volgens dezelfde overeenkomst werken, je biecht je zondigheid op, je geeft als het ware je geheim cadeau, waarna je kunt worden vergeven.Hierin schuilt nog een ander onuitgesproken bijgeloof, het idee dat het uitspreken, het naar de oppervlakte brengen van het verborgene, je zou bevrijden. Kan schuldgevoel oplossen door vergeving of verzoening? In mijn ervaring is schuldgevoel taai, hardnekkig en volgzaam als een trouwe hond, die zich niet zomaar laat wegsturen. Zelf ben ik niet gelovig opgevoed, heb nooit in een Schepper geloofd en dus ook niet in vergeving van hogerhand, maar last van schuldgevoelens heb ik wel. Schuldbewustzijn lijkt essentieel menselijk te zijn. Dat het christendom zijn basis vindt in de zondigheid, de schuld van de mens, kan ik ergens wel begrijpen.
Als je kijkt naar de rol van schuld in literatuur en filosofie, is het gewicht langzamerhand van de hemel naar de aarde afgedaald. In de oude Griekse tragedies ligt de verantwoordelijkheid voor wat er op aarde gebeurt nog grotendeels bij de goden. Het verband tussen het menselijke handelen op aarde en de daadwerkelijke schuld verloopt in de klassieke tragedies vaak via een omweg. Als mens hoefde je zelf geen zonde te hebben begaan om toch door de goden schuldig bevonden te worden en straf te verdienen. Je kon onschuldig zijn, maar vanwege gedrag van je voorvaderen dat de goden had ontstemd, toch schuldig zijn. Schuld wordt in de klassieke tragedies in een groter verband gezien. Een denkwijze die we vandaag de dag nog terugvinden in oorlogsretoriek, waarin een heel volk schuldig kan worden bevonden, totale bevolkingsgroepen worden gestraft of buitengesloten. In latere tragedies verschuift de verantwoordelijkheid meer en meer naar de schouders van de mens.In onze huidige tijd wordt schuld op een schijnbaar eenvoudige wijze gekoppeld aan wat we daadwerkelijk doen, we voelen ons schuldig over onze eigen daden, al is er soms ook sprake van schuldgevoel tegenover grotere idealen, zoals eer en loyaliteit, natuur en onrecht. We kunnen ons schuldig voelen tegenover vluchtelingen, over de klimaatverandering of over wat onze regering doet. Voor sommige mensen is schuldbewustzijn een motivatie om te handelen, maar anderen zien het voornamelijk als een plaag waar ze vanaf willen. Verlichting van het zware geweten is eeuwenlang gezocht in het geloof, verzoening en verlossing werden nagestreefd door deugdzaam gedrag, door te biechten en het offeren van lammeren. Tegenwoordig proberen mensen van hun bedrukkende schuldgevoelens af te komen door mindfulness, psychotherapie, yoga, of door het lezen van zelfhulpboeken.Volgens onderzoekers heeft vrijwel iedereen last van schuldgevoelens en wel ‘gemiddeld twee uur per dag’. Bij mij rijst dan onmiddellijk de vraag: Hoe meten ze dat? Ik zou geen flauw benul hebben van hoelang per dag mijn geweten mij tergt. Het afmattende van schuldgevoelens is nu juist dat ze overal in doorsijpelen of boven al je andere gedachten kunnen blijven hangen als een zware wolk die de zon blokkeert en van geen wijken weet. Schuldgevoelens kunnen ontstaan door handelingen, maar ook door dromen, verlangens, wensen, gedachten. Schuldgevoelens kunnen sluimeren, je plagen en ook zomaar opflakkeren. Ze kunnen gevoeld worden jegens de medemens, het mededier, de wereld, het milieu, God, geliefden en familie, maar ook jegens jezelf. Schuldbewustzijn kan je tekenen en je achtervolgen. Sommige mensen hebben er meer last van dan andere. Ik ben iemand die zich vaak schuldig voelt, en ik heb me voor zover ik me kan herinneren, altijd schuldig gevoeld, als kind jegens mijn moeder, als volwassene jegens geliefden, toen ik kinderen kreeg jegens mijn kinderen, maar ook jegens vrienden, onbekenden en de wereld.
Misschien treurt het lam, maar het verwijt niet, het wordt omhuld door een sfeer zoals ik die alleen ken van dieren. De berustende blik in grootbewimperde koeienogen; de oplettende, maar intens kalme oogopslag van een hert dat je even aankijkt voor het zich omdraait en met een sprong in het niets verdwijnt; een kat die je wijs en zelfvoldaan aanstaart. Het is een kalmte die een zekere onafhankelijkheid uitstraalt; er gaat geen vraag van uit, geen verlangen, geen klacht. Een blik die zegt ‘ik besta’. Meer niet. Maar wat betekent dat eigenlijk? Als je zomaar tegen iemand zegt ‘ik besta’, heeft dat amper betekenis. Misschien is het wel dit opgeven van het zoeken naar betekenis wat ik zie in dit lammetje.Het is eind november als ik in het Rijksmuseum voor het schilderij sta, het is buiten donker en koud. Ik voel een lichte winterdepressie aan me knagen. Langzamerhand naderen de kerstdagen. Al is Pasen traditioneel het feest van schuld en vergeving, voor mij gaat vooral kerst gepaard met schuldgevoelens. Meestal ga ik naar Zweden, naar mijn vader, en vaak eten we lam, realiseer ik me met een ongemak dat niet eerder zo heeft opgespeeld. Staand tegenover dit lam zou iedereen toch het liefst zijn pootjes van het touw ontdoen, het de vrijheid in zien huppelen. Het is een gruwelijke gedachte dat dit diertje als feestmaal zou worden opgediend, nog even los van het besef dat dit Jezus zou moeten voorstellen.Kerstmis was binnen mijn familie niet verbonden aan religie. Als het al ergens voor stond, dan was het een feest van het licht. In mijn kindertijd kwam tegen kerst de donkerte rond drieën schoorvoetend aansluipen om gestaag de wereld op te slokken in een absolute duisternis. We woonden in een bos in Zweden, kilometers verwijderd van straatverlichting, op maanloze nachten kon de donkere deken al het zichtbare onder zich doen verdwijnen. Het uitkijken naar langere dagen was een jaarlijks terugkerende hunkering. In de noordelijke landen wordt al duizenden jaren rond kersttijd de winterwende gevierd. Ook in het Romeinse Rijk was 25 december oorspronkelijk het feest van de lichtwende. Kwade invloeden zouden worden verdreven, het licht zou zegevieren. In het Romeinse Rijk werd dit midwinterfeest gewijd aan de god Sol Invictus, in het Latijn de ‘onoverwonnen zon’. Waarschijnlijk kozen de christenen juist die datum voor de geboorte van Jezus om het heidense winterfeest te vervangen voor de viering van de Zoon die licht op aarde kwam brengen.Terwijl ik naar buiten loop, bedenk ik me dat veel mensen zich na kerst ook schuldig voelen jegens zichzelf: ik heb te veel gedronken, te veel gegeten, te veel geld uitgegeven, te lang uitgeslapen. Bovendien gaat het feest gepaard met de dwingende boodschap je gelukkig te voelen, waardoor je juist beseft dat je dat niet bent; je voelt je schuldig omdat je niet genoeg geniet, omdat je geen blijdschap kunt delen met je naasten. Ik kan me schuldig voelen als ik niet blij ben met een cadeau, of als ik er juist wél blij mee ben: heb ik diegene zelf ooit weleens een goed cadeau gegeven? Waar heb ik dit aan te danken? Ook kan ik me schuldig voelen over gedachten, kwade, gemene verwensingen, of over verlangens, de drang om te vluchten, weg te gaan, ver van de kersttafel vandaan, van alles, van iedereen, een zucht naar intensiteit, die trouwens niet alleen rond kerst opspeelt, een hunkering naar roesachtig avontuur, naar nieuwe mensen, nieuwe omgevingen, nieuwe ideeën en lichamen. Zelfs als ik mijn gedachten nooit uitspreek en geen gehoor geef aan mijn clandestiene verlangens, gesel ik mezelf, omdat ik ze heb, omdat ik ze voel. Je hoeft niet schuldig te zijn om je schuldig te voelen. Dat is misschien wel het grootste raadsel aan de hevigheid van schuldgevoel. Het kan volledig onterecht zijn. Een soort fantoompijn.
© 2021 Jannah Loontjens