Nu in onze boekhandels: Serhii Plokhy’s De poorten van Europa. Een geschiedenis van Oekraïne (The Gates of Europe), vertaald door Fanneke Cnossen, Peter van Nieuwkoop, Pon Ruiter en Jaap Verschoor. Lees bij ons een fragment!
Oekraïne ligt op het westelijke uiteinde van de Eur-aziatische steppe, daar waar keizerrijken en werelddelen elkaar ontmoeten. De Romeinen, de Vikingen, de Ottomanen, de Habsburgers, de Russen, de Duitsers: zij allen woonden en vochten hier, en lieten hun sporen na in het landschap, de cultuur, de taal. In het gezaghebbende De poorten van Europa schrijft Serhii Plokhy de geschiedenis van het land, van de prehistorie tot de Russische annexatie van de Krim en de invasie van de Donbas.Door zijn achtergrond – hij doceerde in de Sovjet-Unie en in Oekraïne, in Canada en de Verenigde Staten – is de historicus Plokhy bij uitstek geschikt om de geschiedenis van Oekraïne te schrijven. Hij kent het Sovjetdenken van binnenuit en schuwt de donkere bladzijden van het verleden niet. Hij kijkt naar het Oosten en naar het Westen, en kent de gevoeligheden van Russen en Oost-Europeanen. Het nationalisme en het antisemitisme worden uitgebreid behandeld, net als de wortels van het huidige verzet tegen de grote oosterbuur. Stilistisch is De poorten van Europa bijzonder geslaagd: het is een rijk boek, vol anekdotes die het verleden dichtbij brengen.Ook als naslagwerk is het boek zeer bruikbaar: de hele geschiedenis van het land wordt behandeld en de vele kaarten geven inzicht in een land waarvan de grenzen veelvuldig opnieuw werden getrokken. Hoe moeilijk het onder de huidige omstandigheden ook is om objectief naar Oekraïne te kijken: wil het land tot Europa gaan behoren, dan zal zijn geschiedenis eerlijk geschreven moeten worden. Niemand is daartoe beter in staat dan Serhii Plokhy.
N.B. Eerder besprak Bart van den Bosch The Gates of Europe op onze site.
Onder de impeachments uit het Amerikaanse verleden neemt die van Donald J. Trump door het Huis van Afgevaardigden (december 2019) een bijzondere plaats in. Van de vier impeachments die ooit hebben plaatsgevonden, was dit de enige die werd ingesteld vanwege het beleid van een zittende president met betrekking tot een ander land. Dat land was Oekraïne.In de afgelopen paar jaar is mij vaak deze vraag gesteld: Waarom is Oekraïne zo’n prominente plaats gaan innemen in de wereldpolitiek? Die vraag kwam ik voor het eerst tegen tijdens de Majdan-protesten in 2013 en 2014, onmiddellijk gevolgd door de Russische annexatie van de Krim en het agressieve optreden tegen de rest van Oekraïne, met in het spoor daarvan de dramatische verslechtering van de relatie tussen Rusland enerzijds en de Verenigde Staten en de eu anderzijds. Dezelfde vraag kwam naar voren toen er tijdens de impeachmentprocedure gekeken werd naar de rol van Oekraïne, en toen nog een keer tijdens de Amerikaanse verkiezingen van 2020.Mijn antwoord is altijd hetzelfde geweest. Dat Oekraïne nu zo’n prominente rol speelt in de Europese en Amerikaanse politiek is geen toeval. Oekraïne, in de Sovjettijd na Rusland de grootste deelrepubliek van de ussr, en nu doelwit van Russische agressie, is de laatste paar jaar een slagveld geworden. Anders dan zijn buurlanden Rusland en Belarus heeft Oekraïne ook in de woelige jaren na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie zijn democratische instituties overeind weten te houden en richt het zich in geopolitieke zin, maar ook in maatschappelijk en cultureel opzicht steeds sterker op het Westen.De onverklaarde hybride oorlog die Rusland is begonnen in de Donbas, in het oosten van Oekraïne, heeft de afgelopen zeven jaar al meer dan 14.000 levens gekost. Voor Amerika en de rest van het Westen is dit een van de brandhaarden van de mondiale strijd tussen democratie en autoritarisme. Het huidige militaire conflict in Oekraïne is niet alleen een botsing tussen politieke principes. De pogingen van Rusland om zijn neergang als imperium tegen te gaan door de Krim te annexeren en een deel van de Donbas te bezetten, vormt voor de wereldorde, geschraagd door de twee basisprincipes soevereiniteit en territoriale integriteit van natiestaten, een bedreiging zoals we die sinds de Tweede Wereldoorlog niet meer hebben meegemaakt.De wereldwijde aandacht voor Oekraïne is dus van recente datum, maar het land heeft een lange, dramatische en tegelijk ook fascinerende geschiedenis achter zich, die vaak aan het oog is onttrokken door de grootse verhalen over de keizerrijken die er eeuwenlang de baas zijn geweest. Door die geschiedenis, waarvan in het Westen tot voor kort maar weinig bekend was, te ontdoen van de onjuistheden die er door die overheersing in zijn geslopen, kunnen we tot een beter begrip komen van een land dat momenteel in het centrum van de belangstelling staat én van Europa als geheel.
Serhii Plokhy 21 maart 2021
Waarschijnlijk hebben de Oekraïners net zoveel recht om op te scheppen over hun rol bij het veranderen van de wereld als Schotten en andere volken die zeggen dat ze de loop van de menselijke geschiedenis op een andere koers hebben gelegd. Toen in december 1991 de Oekraïners naar de stembus gingen en massaal voor onafhankelijkheid kozen, verwezen ze daarmee ook de ooit machtige Sovjet-Unie naar de mestvaalt van de geschiedenis. De gebeurtenissen in Oekraïne hadden grote internationale repercussies en veranderden de loop van de geschiedenis inderdaad: één week na het Oekraïense referendum werd de Sovjet-Unie ontbonden en verklaarde president George H.W. Bush dat het Westen de eindoverwinning had behaald in de langdurige, uitputtende Koude Oorlog.Daarna kwam Oekraïne weer op de televisie in november 2004, toen in feestelijk oranje kleding gestoken menigten de pleinen en straten van Kyiv vulden. Ze wilden eerlijke verkiezingen, en ze kregen hun zin. De Oranje Revolutie was maar een van de ‘kleurenrevoluties’ die autoritaire regimes op hun grondvesten deden schudden, van Servië tot Libanon en van Georgië tot Kirgizië. De kleurenrevoluties wisten in de post-Sovjetwereld geen permanente veranderingen te bewerkstelligen, maar lieten wel een blijvende erfenis na, en de hoop dat die verandering er ooit wél zou komen. In november en december 2013 waren de Oekraïners weer overal op de tv te zien, toen ze opnieuw in Kyiv de straat op gingen om te demonstreren voor hechtere banden met de Europese Unie. In veel lidstaten van de eu was het enthousiasme voor de Unie behoorlijk gedaald, en juist daardoor was de bereidheid van de Oekraïners om te demonstreren en vaak dagenlang op straat te bivakkeren, in de ijzige kou, en dat dagen, weken en maanden achtereen, een bron van verbazing en inspiratie voor de mensen in West- en Midden-Europa.In februari 2014 namen de gebeurtenissen een onverwachte, tragische wending, toen door een gewelddadige confrontatie tussen demonstranten en de oproerpolitie een eind kwam aan de vrolijke, bijna straatfeestachtige sfeer waarin de demonstraties tot dan hadden plaatsgevonden. Terwijl de televisiecamera’s draaiden, openden oproerpolitie en scherpschutters van de overheid het vuur. Onder de pro-Europese demonstranten vielen tientallen doden en gewonden. De beelden choqueerden de wereld. Dat gebeurde nog een keer toen de Russen in maart 2014 de Krim annexeerden, en Rusland later die lente een hybride oorlog begon in de Donbas, een regio in het oosten van het land. In juli werd in die regio een passagierstoestel van Malaysia Airlines, met bijna driehonderd passagiers aan boord, door pro-Russische separatisten neergehaald. Daarmee kreeg het Russisch-Oekraiense conflict een internationale lading. De ontwikkelingen in Oekraïne hadden een grote impact op Europa en de wereld. Politici hadden het over ‘de slag om de toekomst van Europa’ en een terugkeer van de Koude Oorlog, uitgerekend in het deel van de wereld waar die in 1991 was beëindigd.Waardoor is de crisis in Oekraïne veroorzaakt? Welke rol speelt de geschiedenis daarbij? Wat onderscheidt Oekraïners van Russen? Wie komt het gezag toe over de Krim en het oosten van Oekraïne? Waarom heeft het optreden van Oekraïne grote internationale repercussies? Dat soort vragen is de afgelopen jaren keer op keer gesteld, en ze verdienen een weloverwogen antwoord. Om tot inzicht te komen in de ontwikkelingen die hebben geleid tot wat daar nu gaande is moet je bezien waardoor ze zijn ontstaan. Dat is, heel in het algemeen, de taak waarvoor dit boek zich gesteld ziet. Ik heb het geschreven in de hoop dat de geschiedenis inzicht kan bieden in het heden en zo invloed kan uitoefenen op de toekomst. Het is moeilijk, zo niet onmogelijk, om te voorspellen hoe de huidige crisis in Oekraïne zal aflopen, en al even moeilijk om een inschatting te maken van de langetermijngevolgen en van de toekomst van Oekraïne als natie, maar door terug te gaan naar het verleden krijgen we meer inzicht in de stortvloed van berichten uit het heden, kunnen we verstandiger op gebeurtenissen reageren en op die manier de uitslag van het conflict beïnvloeden.Dit boek biedt een longe-durée-geschiedenis van Oekraïne, van de tijd van Herodotus tot aan de val van de ussr en het huidige conflict met Rusland. Maar hoe kom je tot een concieze beschrijving van meer dan duizend jaar geschiedenis van een land ter grootte van Frankrijk, met een bevolking van 46 miljoen zielen? Dat kan alleen door zorgvuldig te selecteren, zoals historici altijd gedaan hebben. Maar niet iedereen volgt dezelfde aanpak. De grondlegger van de moderne Oekraïense geschiedschrijving, Mychajlo Hroesjevsky (1866-1934), die in dit boek voorkomt en ook de wetenschapper is naar wie de leerstoel Oekraïense geschiedenis aan Harvard University is vernoemd, vond het zijn taak om de geschiedenis vast te leggen van een natie die al sinds onheuglijke tijden bestaat en perioden van bloei, neergang en herstel heeft gekend, met als hoogtepunt het ontstaan van een zelfstandige Oekraïense staat in de loop van de Eerste Wereldoorlog en de naweeën daarvan.Hroesjevsky zette de geschiedschrijving van Oekraïne als een zelfstandig onderzoeksgebied op poten, maar veel critici en opvolgers van hem zetten hun vraagtekens bij deze aanpak. Zijn studenten legden het accent juist op de geschiedenis van Oekraïne als zelfstandige staat. Sovjethistorici daarentegen zagen de geschiedenis van het land juist in het licht van de klassenstrijd. En in het Westen had een aantal wetenschappers vooral oog voor het multi-etnische karakter van het land. Op dit moment kiezen steeds meer wetenschappers voor een transnationale aanpak. Mijn narratief is beïnvloed door deze nieuwste trends in de geschiedschrijving van Oekraïne en andere landen. Ik heb ook mijn voordeel gedaan met de recente culturele wending in historische studies en het onderzoek naar de historie van identiteiten. De vragen die ik stel zijn onmiskenbaar ingegeven door het heden, maar ik doe wel mijn best om het verleden te presenteren in het licht van de moderne kijk op identiteit, loyaliteit, denkwereld, motieven en gevoeligheden.De titel van dit boek, De poorten van Europa, is natuurlijk een metafoor, maar wel een die serieus is bedoeld, en geen marketinggimmick. Europa is een belangrijk onderdeel van het verhaal van Oekraïne, net als Oekraïne onderdeel is van het Europese verhaal. Door zijn ligging aan de westzijde van de Euraziatische steppe is Oekraïne al eeuwen de poort naar Europa. Soms is die poort door oorlogen en conflicten gesloten geweest. Daardoor heeft Oekraïne invasies uit het oosten en het westen kunnen tegenhouden. Als de poort openstond, en dat was het grootste deel van de geschiedenis het geval, fungeerde het land als een brug tussen Europa en Azië en maakte het de uitwisseling van mensen, goederen en ideeën mogelijk. Door de eeuwen heen is Oekraïne ook de plek geweest waar allerlei keizerrijken elkaar ontmoetten (en slag leverden), van het Romeinse en het Ottomaanse Rijk tot het Heilige Roomse Rijk van de Habsburgers en het Rusland van de tsaren. In de achttiende eeuw werd Oekraïne bestuurd vanuit Sint-Petersburg, Wenen, Warschau en Istanboel. In de negentiende eeuw waren daarvan alleen de eerste twee nog over, en in de tweede helft van de twintigste heerste alleen Moskou nog over het grootste deel van het land. Elk van deze rijken eiste land en schatting, liet zijn sporen na in het landschap en het karakter van de bevolking en beïnvloedde het ontstaan van een unieke pioniersmentaliteit en denkwijze.Het concept ‘natie’ is een belangrijk (maar niet overheersend) onderdeel van de historische analyse die, naast de steeds weer veranderende opvattingen over Europa, de kern uitmaakt van dit narratief. Dit boek vertelt de geschiedenis van Oekraïne binnen de grenzen die eind negentiende en begin twintigste eeuw zijn getrokken door etnografen en cartografen. Vaak, maar niet altijd, vielen die grenzen samen met die van het huidige land. We volgen het ontstaan van de ideeën en identiteiten waardoor deze gebieden aaneen zijn gesmeed, van de middeleeuwse staat rond Kyiv, historisch bekend als Roes, tot en met de opkomst van het moderne nationalisme, en verklaren het ontstaan van de moderne politieke staat en natie Oekraïne. Daarbij zullen we ons vooral richten op Oekraïners, de grootste demografische groep en ook de voornaamste kracht achter het ontstaan van deze moderne staat. Daarnaast is er aandacht voor de minderheden, vooral Polen, Joden en Russen, en voor het werk-in-uitvoering dat de multi-etnische en multiculturele Oekraïne is. De Oekraïense cultuur heeft altijd bestaan binnen een ruimte die met andere culturen werd gedeeld, waardoor er meteen vanaf het begin om die andere culturen heen moest worden gemanoeuvreerd. Het vermogen van de Oekraïense samenleving om interne en externe grenzen over te steken en om te gaan met alle daardoor ontstane identiteiten is het opvallendste kenmerk van de Oekraïense geschiedenis die in dit boek uit de doeken wordt gedaan.De binnenlandse en buitenlandse politiek is een gemakkelijke kapstok om een narratief aan op te hangen, maar bij het schrijven van dit boek merkte ik dat geografie, ecologie en cultuur veel belangrijker zijn geweest. Die hebben dus de grootste invloed gehad op het scheppingsproces. De hedendaagse Oekraïne, beschouwd vanuit langlopende culturele trends, is voortgekomen uit de interactie van twee steeds verschuivende grenzen: die tussen de Euraziatische steppen en het Oost-Europese parklandschap en die tussen het oostelijke en het westelijke christendom. De eerste grens viel samen met de grens tussen sedentair levende en nomadische bevolkingsgroepen, en later in de tijd tussen christendom en islam. De tweede is voortgekomen uit het splitsen van het Romeinse Rijk in een westelijk deel, met als hoofdstad Rome, en een oostelijk deel, met als hoofdstad Constantinopel, waardoor verschillen in politieke cultuur zijn ontstaan die tot op de dag van vandaag voortduren. Doordat deze grenzen in de loop van de eeuwen heen en weer zijn blijven schuiven is de unieke culturele mix ontstaan die het fundament is geworden van de huidige Oekraiense identiteit.Je kunt het verhaal van Oekraine niet vertellen zonder ook het verhaal te vertellen van de regio’s van het land. De culturele en maatschappelijke ruimte die door het steeds verschuiven van grenzen is ontstaan, is niet overal hetzelfde. Door het schuiven van staats- en rijksgrenzen, ook over etnische grenzen heen, zijn er duidelijk onderscheiden culturele entiteiten ontstaan, die de ruggengraat vormen van de regio’s van het land. Dan hebben we het over Transkarpatië, dat vroeger deel uitmaakte van Hongarije, Galicië, ooit onderdeel van de Oostenrijks- Hongaarse dubbelmonarchie, Podolië en Wolynië, vroeger Pools, de oostelijke oever van de Dnipro (Dnjepr) met zijn Kozakken, Sloboda-Oekraine en ten slotte de kust van de Zwarte Zee en het Donets- bassin, dat in de tijd van de Russische tsaren is gekoloniseerd. Anders dan veel voorgangers probeer ik niet al te veel aandacht te besteden aan de geschiedenis van allerlei afzonderlijke gebieden (zoals de delen van het land waar de Russen en de Oostenrijkers de baas zijn geweest), maar behandel ik die liever samen, zodat allerlei perioden met elkaar vergeleken kunnen worden.Ten slotte nog een paar woorden over de terminologie. De voorouders van de moderne Oekraïners leefden in tientallen premoderne en moderne vorstendommen, koninkrijken en keizerrijken, en in de loop van tijd hebben ze zich uiteenlopende namen en identiteiten aangemeten. De twee belangrijkste daarvan waren Roes en Oekraïne. (In het cyrillische alfabet wordt Roes gespeld als Русь, waarbij de laatste letter aangeeft dat de voorgaande s zacht wordt uitgesproken.) De eerste term, die in de negende en tiende eeuw door Vikingen naar de regio is meegenomen, is overgenomen door de plaatselijke bewoners, die de Scandinaviërs in hun gemeenschap opnamen, zodat ook zij Slaven werden. De voorouders van de hedendaagse Oekraïners, Russen en Belarussen namen dat Roes over, in vormen die varieerden van het Scandinavisch/Slavische Roes tot het vergriekste Rossia. In de achttiende eeuw nam Moskovië, het grootvorstendom Moskou, dat laatste woord over als de officiële naam van de staat.Voor de Oekraïners bestonden uiteenlopende benamingen, al naargelang de periode en de streek waar ze woonden: Rusynen in Polen, Roethenen in het Habsburgse Rijk en Klein-Russen in het rijk van de tsaren. In de negentiende eeuw besloten Oekraiense nationalisten een eind te maken aan de verwarring door de naam Roes uit te bannen en zich duidelijk te onderscheiden van de rest van de Oost-Slavische wereld, en in het bijzonder van de Russen, door ‘Oekraïne’ en ‘Oekraiens’ te gebruiken voor hun land en hun etnische groep. De naam Oekraïne stamt uit de middeleeuwen en werd in het begin van de moderne tijd gebruikt voor de Kozakkenstaat in Dnipro-Oekraine. In de collectieve opvatting van de negentiende-eeuwse activisten waren de Kozakken, die voor het grootste deel uit de eigen regio kwamen, de ware Oekraïners. Om het Roes-verleden en de Oekraiense toekomst met elkaar te verbinden gaf Hroesjevsky zijn tiendelige magnum opus de titel Geschiedenis van Oekraine-Roes mee.Iedereen die over het verleden van Oekraïne schrijft, ontkomt er niet aan om twee of meer termen te gebruiken voor de voorgangers van de moderne Oekraïners. In dit boek gebruik ik overwegend (maar niet uitsluitend) Roes als ik het over de middeleeuwen heb, Roethenen als het om de vroege moderne tijd gaat en Oekraïners voor de periode daarna. Sinds de geboorte van het onafhankelijke Oekraïne, in 1991, worden de burgers van die staat Oekraïners genoemd, ongeacht hun etnische achtergrond. Deze verschillende benamingen zijn conform de huidige conventies van de moderne geschiedschrijving. Ze maken het verhaal iets complexer, maar hopelijk ontstaat er geen verwarring.‘Kom en u zult zien,’ schreef de anonieme auteur van Geschiedenis van de Roes, een van de basisteksten van de moderne Oekraïense geschiedschrijving, aan het eind van zijn voorwoord. Ik kan me geen betere uitnodiging voorstellen.
This edition was published by arrangement with Basic Books, an imprint of Perseus Books, llc, a subsidiary of Hachette Book Group, Inc., New York, New York, USA. All rights reserved.Copyright vertaling © 2022 Fanneke Cnossen, Peter van Nieuwkoop, Pon Ruiter en Jaap Verschoor / Querido Facto