22 november verschijnt Victoria Belims Rode sirenes. Een Oekraïense familiegeschiedenis (The Rooster House: A Ukrainian Family Secret), vertaald door Auke Leistra. Lees bij ons een fragment!
In 2014 keert Victoria terug naar Oekraïne om de verdwijning van haar oudoom Nikodim in de jaren dertig te onderzoeken. Wat gebeurde er met hem in ‘de bloedlanden’, waarom is er zo weinig bekend over zijn lot en waarom verbiedt haar grootmoeder Valentina haar het verleden te verstoren? In Poltava is de KGB misschien allang verdwenen, maar hun voormalige hoofdkwartier doet de lokale bevolking nog steeds huiveren.
Terwijl Oekraïne langzaam maar zeker opnieuw in een ‘bloedland’ verandert, besluit Victoria de waarheid over het verleden van het land te leren kennen, ook al komt ze daarmee op ramkoers met haar grootmoeder en de rest van haar familie te liggen.
Oom Vladimir en ik kregen ruzie een maand nadat zijn naamgenoot de Krim had geannexeerd. Om drie uur ’s nachts Israëlische tijd stuurde hij me zijn laatste bericht, waarin hij stelde dat onze familie de Sovjet-Unie dankbaar zou moeten zijn. Toen ik het mailtje van mijn oom ’s morgens om acht uur in Brussel las, drong het nauwelijks tot me door dat zijn profielfoto op Skype levenloos grijs was geworden, en dat zijn Viber-profiel geen foto meer te zien gaf van mijn oom in lotushouding.Het bericht van Vladimir eiste al mijn aandacht op. Hij ging veel te ver: Amerika had mij gehersenspoeld; het Amerikaanse kapitalisme had mijn vader vermoord; maar wat een zenuw raakte was dat wij, onze familie, de Sovjet-Unie dank verschuldigd zouden zijn. De gedachte dat iemand naar een regime zou kunnen terugverlangen waarvan de naam synoniem was aan totalitarisme trof me als obsceen. Ik kon niet geloven dat mijn oom, enthousiast beoefenaar van yoga en hartstochtelijk fotograaf, apologeet was geworden van de gruweldaden van de Sovjet-Unie. De ussr had meedogenloos op onze stamboom ingehakt en ons met oorlogen, hongersnoden en zuiveringen gedecimeerd – we hadden waarachtig wel genoeg betaald voor zeven decennia Sovjetsocialisme. Hoe meer ik de herinneringen aan mijn Sovjetjeugd in Oekraïne uitploos en hoe meer ik terugdacht aan de misère van de jaren tachtig, des te verder werd mijn keel dichtgesnoerd en des te harder bonsden mijn slapen. Ik deed mijn laptop dicht, liep naar het raam en drukte mijn voorhoofd tegen het koude glas.De rode puntdaken van Brussel glommen van de regen die recentelijk gevallen was, en zware wolken hingen nog boven een donkere lijn van bomen die de grenzen van de stad in de verte markeerde. Ik ademde langzaam uit tegen het glas en zag het rood van de daken verbleken tot vaal oranje en de donkere lijn overgaan in een grijze veeg. Een paar seconden later trok de mist van mijn adem echter weer op en kwamen de kleuren terug, springlevend. Maar mijn gedachten bleven chaotisch.Vladimir was de oudste broer van mijn vader. Ik was mijn vader drie jaar eerder verloren, en Vladimir was nog de enige die me met die kant van de familie verbond. We waren geboren in hetzelfde land, Oekraïne. We spraken dezelfde taal, Russisch. We woonden allebei in een stad waar niemand ons als kind had gekend, zoals Vladimir het graag verwoordde. En toch, als we met elkaar in de clinch lagen, leek het wel alsof we niet eens van dezelfde planeet kwamen. Ik was op mijn vijftiende van Oekraïne naar Chicago geëmigreerd en Vladimir op zijn vijfenvijftigste naar Tel Aviv, maar hij bleef in zijn eigen Sovjetwereld. Zijn Sovjet-Unie vertoonde echter geen enkele gelijkenis met de Sovjet-Unie die ik had gekend. Voor mij stond de Sovjet-Unie voor ontberingen en lege schappen in de winkels. Zijn Sovjet-Unie was een kernmacht met een sterk leger. Mijn Sovjet-Unie was de ineenstorting van de jaren tachtig en de ramp met de kerncentrale van Tsjernobyl. Zijn Sovjet-Unie was de hoogconjunctuur van de jaren vijftig en de vlucht van Joeri Gagarin, de eerste man in de ruimte. Dat Vladimir van mij dankbaarheid verwachtte voor welk van die Sovjet-Unies dan ook deed mij versteld staan.Onze familie telde verscheidene leden van de Communistische Partij en mijn overgrootvader van moederskant had zich altijd trots een bolsjewiek genoemd. Maar diezelfde communisten hadden in 1991 voor de onafhankelijkheid van Oekraïne gestemd, ook mijn bolsjewistische overgrootvader. Niemand verlangde terug naar de Sovjet-Unie. In mijn ogen was nostalgie altijd een kwaal en Sovjetnostalgie een bijzondere pathologische afwijking, en de toestand van Vladimir baarde mij zorgen. Een normaal mens zou toch niet terug willen naar die rijen voor de winkels, naar de stroomuitval en de voortdurende tekorten. En een weldenkend mens zou niet moeten terugverlangen naar een regime dat alle menselijke waarden met voeten trad en miljoenen van zijn onderdanen achter slot en grendel zette. Vladimir was zelf gevangengezet omdat hij geluidsbanden van The Beatles had gekopieerd, dus als iemand gehersenspoeld was, was hij het wel.Als mijn gedachtewisseling met Vladimir een andere keer had plaatsgevonden, zou ik zijn opmerkingen hebben genegeerd. Hij was achter in de zeventig en veel mensen van de generatie van mijn grootouders hielden er meningen en opvattingen op na die mijn verstand te boven gingen. Ik stoorde me aan zijn scherpe kritiek op de Verenigde Staten: dankzij de Russische televisie zag hij overal vijfde colonnes en slinkse samenzweringen. Zodra het alleen nog maar over politiek ging, kapte ik dat meestal dan ook af door over yoga te beginnen, want daar waren we allebei in geïnteresseerd. Of ik vroeg hem de stomme films te laten zien die hij als jongeman had opgenomen en die hij stukje bij beetje aan het digitaliseren was. In zijn laatste restauratieproject speelde ik een rolletje, al was ik nog niet geboren. Vladimir had de opname gemaakt tijdens een kampeervakantie met de familie: mijn zwangere moeder met haar hand op mij – op haar buik – die voorzichtig een voet in het rivierwater stak en koket in de lens keek; mijn vader die een dikke, glinsterende vis uit het water trok. De camera die van mijn vader naar mijn moeder pande terwijl hij haar de vis overhandigde die zij moest schoonmaken. De camera die inzoomde op het bleke gezicht van mijn moeder, omlijst door een zwart bobkapsel, terwijl ze naar ons grimast. Vladimir was bezig met het tweede deel van de film, dat mijn kinderjaren volgde tot 1986, het jaar dat een kernreactor in Tsjernobyl explodeerde en mijn ouders gingen scheiden.Maar terwijl Vladimir met zijn eigen Sovjetnostalgie leurde, werd Oekraïne verscheurd omwille van een restauratie van het IJzeren Gordijn. Iets anders dat Vladimir gemeen had met Poetin was zijn overtuiging dat de ondergang van de Sovjet- Unie ‘de grootste ramp van de twintigste eeuw’ was.Als mijn oom niet zo gefixeerd was op de Verenigde Staten als bron van alle kwaad, had hij mijn nieuwe woonplaats, Brussel, net zo goed de schuld kunnen geven, want alles was begonnen met een document dat in elkaar was geflanst in het hoofdkwartier van de Europese Unie, waar ik vlakbij woonde. Hij had de tragedie terug kunnen voeren op een overeenkomst waarin de voorwaarden voor samenwerking en handel tussen de eu en Oekraïne uiteen werden gezet. Als dat verder weinig opvallende associatieverdrag door de president was getekend, zou er niet veel veranderd zijn, en al helemaal niet voor Oekraïne: alleen de meest optimistische geesten hoopten dat dat stukje papier de deuren van de eu open zou zetten voor een disfunctionele voormalige Sovjetrepubliek.De overeenkomst werd echter niet ondertekend. De Oekraïense president Janoekovitsj woonde onnozel glimlachend bijeenkomsten bij met eu-functionarissen en maakte wat vrijblijvende opmerkingen over vrijheid en democratie, maar in november 2013 klampte hij zich vast aan een Russische lening en kreeg de eu een niet-ondertekende overeenkomst terug. Toen dat nieuws bekend werd, waren vele Oekraïners diep verontwaardigd. Ondanks de onbeduidendheid van de overeenkomst, stond een dergelijk document toch voor een draai naar het Westen en de droom van een leven zonder mateloze corruptie en de constante druk van Rusland. ‘Nu verandert er helemaal niets,’ zei mijn moeder aan de telefoon vanuit Chicago, en ik hoorde haar slikken en snotteren. We keken naar televisiereportages over studenten die bijeenkwamen op Maidan Nezalezjnosti, het centrale plein van Kiev, om tegen de plotselinge ommezwaai van Janoekovitsj te protesteren. ‘In Oekraïne verandert nooit iets,’ zei mijn moeder elke keer als we elkaar spraken, en de wanhoop maakte haar stem broos. Het werd Kerstmis, en de studenten zetten hun wake op Maidan in de koudste dagen van de Oekraïense winter voort. ‘Waar moet dit nou heen?’ vroeg mijn moeder, maar ik wist het ook niet.Het begin van de Maidan-protesten deed me denken aan de Oranje-revolutie van 2004, waarin de verkiezingsfraude van dezelfde Janoekovitsj werd aangevochten. Die revolutie was in dezelfde beschuldigingen van corruptie verzand die alle Oekraïense presidentschappen hadden geplaagd. Ik kon geen belangstelling opbrengen voor een revolutie die vermoedelijk hetzelfde resultaat te zien zou geven, en Vladimir en ik waren het eens dat elke poging de Oekraïense politiek te volgen een ondankbare taak was. Ik had politicologie gestudeerd en zelfs een scriptie geschreven over patronen van corruptie in de postcommunistische wereld, maar Oekraïne stelde me nog altijd voor allerlei raadsels. Het land waar ik ter wereld was gekomen bleef een ver, mij onbekend land. Als mensen mij vroegen waar ik vandaan kwam, zei ik: ‘Rusland.’ De meeste Amerikanen die ik had ontmoet, hadden wel een rudimentair idee van het Sovjetverleden, maar van Oekraïne wisten ze helemaal niets. Mijn moeder was een Oekraïense, mijn vader een Rus, en aangezien het in de ussr zo was dat je tot de etnische groep van je vader behoorde, was ik inderdaad een Russin. Binnen onze familie maakte dat verder niet uit.Maar of ik nou wel of geen hoogte kon krijgen van Oekraïne, uiteindelijk raakte ik toch in de ban van de gebeurtenissen op het Maidanplein. Toen de oproerpolitie de demonstranten hard aanviel, zwol de menigte op Maidan alleen maar aan, en sloten mensen van uiteenlopende achtergrond en uit alle klassen zich bij de protesten aan. De regering sloeg nog harder terug, wat uiteindelijk culmineerde in het doodschieten van demonstranten door sluipschutters.Ik was helemaal in shock toen ik naar het nieuws keek. Het lukte mij op een of andere manier niet om de surrealistische beelden van rode plassen op het plaveisel, van kogelgaten en brandende autobanden in verband te brengen met Maidan. Mijn Maidan was een heel ander plein.
[…]
Copyright © 2022, Victoria FrolovaCopyright Nederlandse vertaling © 2022 Auke Leistra / bv Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam