Leesfragment: Het carnaval van het Zijn. Handboek ’patafysica

21 september 2024 , door Matthijs van Boxsel

24 september verschijnt Het carnaval van het Zijn. Handboek ’patafysica, door Matthijs van Boxsel, régent du collège de ’pataphysique! Wij publiceren voor. Lees een fragment en bestel vast je boek!

De oppervlakte van God, de zijwindgevoeligheid van de optelsom, de invloed van vissenstaarten op de golfslag van de zee: de ’Patafysica is een vrolijke wetenschap. Rudy Kousbroek noemde de ’Patafysica ‘de ultieme bevrijding van het irrationele denken’, Gerrit Komrij prees de ‘al naar believen zinloze of uiterst zinvolle wetenschap die alles te boven gaat’, en Rutger Kopland roemde het vermogen problemen op te lossen die door niemand als probleem worden ervaren. Het carnaval van het Zijn onderzoekt de invloed van de ’Patafysica op de avant-garde, van Alfred Jarry tot de stichting van het Collège de ’Pataphysique. Het eerste Nederlandse lid, kunstenaar Jacqueline de Jong, is kroongetuige. Ook worden we ingewijd in de Nederlandse Bâtafysica, met leerstoelen in de Gaapkunde, de Ongezochte Vondst en het Opperlans.

Van de schilderende ezel Lolo in Montmartre tot de fietsmachine van Jean Tinguely, van speculaties over de vierde dimensie tot de eerste monochrome schilderwerken, van schertsgenootschappen in de Nederlandse Republiek tot de zittingtechnieken van Lodewijk van Deyssel: de patafysische spiraal werkt zich een slag in de rondte.

Aan de hand van honderden illustraties, kronieken en anekdotes presenteert Matthijs van Boxsel het enig mogelijke antwoord op de domheid: de ’Patafysica!

 

I De ’Patafysica

1 Het collège de ’pataphysique


Uit Les très riches heures du Collège de ‘Pataphysique, 2018 (2008)

Het mes van Lichtenberg

‘Een boek is een spiegel. Als een aap erin kijkt ziet hij geen apostel.’
Lichtenberg

Tussen de bloeiende linden op het Terras van het Observatorium in Meudon ontvouwt zich het panorama van de lichtstad. ‘Parijs, van hier gezien, met de witte minaret die Sacré-Coeur heet in top, kan ons in namiddagkleuren laten dromen van een oosterse haven, Damascus dat wij nooit zullen zien.’ (E. du Perron)
Om de hoek ligt het Van Doesburghuis, waar mijn boek is voltooid. Theo van Doesburg heeft zijn ‘zwevende huis’ in 1927 ontworpen op basis van een theorie over de vierde dimensie, ‘de onontbeerlijke basis voor een modern inzicht’. In de tuin staat een witte kubus, de sleutel tot het mysterie, met daarop een aardbeienladdertje, een doosje bougievonkjes en een vierkantegatenzaag.
Met de metro reizen we van Meudon naar Montmartre. Onderweg passeren we een luchtballon waaraan een congreszaal bungelt, het reclamebord van het themapark Puy du Fou, ‘Honderdvijftig hectare emoties voor 62 euro’, en duiken we de onderwereld van Parijs in, om er weer uit te stappen op het station Blanche, tegenover de Moulin Rouge. Achter de officiële façade van pornowinkels en nachtclubs aan de boulevard de Clichy gaat een geheime stad van fatsoen, cultuur en wetenschap schuil, Cité Véron. Op het Terras van de Drie Satrapen, vernoemd naar Boris Vian, Jacques Prévert en diens geleerde hond Ergé, is het Collège de ’Pataphysique vergaderd om een museum voor denkbeeldige voorwerpen op te richten.
Na het opsteken van een groene kaars, het uitrollen van het groenblauwe vaandel met gouden spiraal en het zingen van ‘Het Ontherseningslied’, buigen de leden van dit instituut voor inexacte en onnutteloze wetenschappen zich over de blauwdrukken. Aanwezig zijn de Regent in de landvaartkunde, een kenner van eenmanskoninkrijken, een specialist op het gebied van Desesperanto (een taal om wereldwijd wanhopig van te worden) en andere geleerden.


Marine Caloï, 2020

Dataris Marine Caloï zet een beige doosje op tafel. Het etiket vermeldt: ‘Het Mes van Lichtenberg. Een mes zonder lemmet waaraan het heft ontbreekt’. Aan de binnenzijde van het deksel lezen we:

‘Zijn ambachtelijke vervaardiging, 100% Frans, maakt het tot een duurzaam en ecologisch consumptie artikel. Fraai afgewerkt, stellen zijn stevigheid en ergonomie het in staat zich aan te passen aan elk gebruik. Gezien de botheid van het object is het raadzaam het mes buiten het bereik te houden van kinderen, onhandige koks, leerlingmessenwerpers en iedereen met destructieve neigingen.’

Schrijver en hoogleraar natuurkunde Georg Christoph Lichtenberg (1742- 1799) noemt het mes als eerste kavel in de ‘Lijst van een verzameling gebruiksvoorwerpen die volgende week in het huis van Sir H.S. publiekelijk geveild zal worden’. (Göttingenschen Taschenkalender, 1798) Hij zou het handgeschreven register achter in een boek van Jonathan Swift hebben gevonden, tijdens een bezoek aan een plattelandsbibliotheek in Engeland. Lichtenberg past het aforisme toe op veelbelovende meningen die bij nader inzien hun ‘substantie’ verliezen.
Getuige Kladboek H is Lichtenberg in 1783 begonnen met het verzamelen van denkbeeldige objecten, bij voorkeur zaken die zichzelf ontkennen. Zo noemt hij een flesje droog water, stoelen zonder zitting, leuning of poten, en een staaltje Egyptische duisternis in een zwart gebeitste mahoniehouten kast, met gouden slot en hengsels, die alleen in een volledig donkere kamer geopend mag worden.
Christoph Wieland (1733-1813) vult de collectie in 1798 aan met: ‘Een uiterst fijn geskeletteerde categorische imperatief, geheel onzichtbaar voor het scherpste menselijke oog in zijn natuurlijke positie; alleen wanneer de as is gedraaid, of gewapend met een glas dat een paar miljard keer vergroot, ziet men een vaag beeld van een zeer regelmatige figuur.’
Lichtenberg staat in een lange traditie. Eduard Grisebach meldt dat in de Katalogus wahrer Bücher uit 1720 onder nr. 85 ‘Een gloednieuw trancheermes zonder kling of heft’ wordt genoemd.
Het Mes van Lichtenberg is een esthetisch programma: als we de vorm, de kleur en de lijn wegnemen resteert de leegte die de verbeelding ontketent. Maar hoe die leegte te exposeren? Het emblematische werk dat getuigt van de uitwissing is het monochrome doek. Zo wijst het mes de weg naar de moderne kunst.
Wie het doosje van Caloï opent, verliest zich in een mesvormige leegte, omsluierd door rood satijn.

Haha

‘De god lachte zevenmaal: ha ha ha ha ha ha ha! Toen hij lachte werden zeven goden geboren die de gehele kosmos omvatten.’ Leidse Magische Papyrus, ca. tweede eeuw na Christus

Een God met een zeegroene snor en een tropenhelm zit met een baviaan en een deurwaarder in een roeiboot die vaart over land van Parijs naar Parijs. Het klinkt als een mop, maar het is het begin van een culturele omwenteling.

In het boek Roemruchte daden en opvattingen van Doctor Faustroll, patafysicus. Neowetenschappelijke roman (Gestes et opinions du Docteur Faustroll, pataphysicien. Roman néo-scientifique) formuleert de Franse schrijver Alfred Jarry (1873- 1907) voor het eerst de definities van de ’Patafysica:

  • De ’Patafysica is de wetenschap van denkbeeldige oplossingen. Zo berekent dr. Faustroll de oppervlakte van God.
  • De ’Patafysica is de wetenschap van de uitzondering. Dr. Faustroll verkleint zich om de oppervlaktespanning van een waterdruppel op een koolblad te bestuderen.
  • De ’Patafysica is de wetenschap die al doende een universum onthult dat parallel loopt met de officieel erkende wereld. Faustroll stuurt telegrammen uit de Etherniteit.

Overigens is het woord niet door Jarry verzonnen. De ’Patafysica, met een apostrof om bewuste van onbewuste patafysici te onderscheiden, is een evident inexacte en onnutteloze wetenschap die eind negentiende eeuw is ontwikkeld door balorige lyceïsten in de Bretonse stad Rennes. In een cyclus van teksten en liederen, met een eigen folklore en woordenschat, nemen ze hun leraren natuurkunde (‘physique’), wiskunde en filosofie op de hak, bij voorkeur in een marionettentheater. Een van de pupillen, Alfred Jarry, werkt de cyclus uit tot een hoogst serieuze poëtica.

 

Merdre! Faam verwerft Jarry met het toneelstuk Ubu Roi (1896), dat begint met een krachtterm die vergeefs is vertaald als proep, verdrek, krak, dreksels, potverproep, kakadju, grotverdomme en strontsky.
Vader Ubu, officier van de Poolse koning Wenceslas, gedecoreerd met de Orde van de Rode Adelaar, ex-koning van Aragon, graaf van Sandomir, is kapitein bij de dragonders. Op aandringen van zijn vrouw vermoordt hij de koning en bestijgt hij de troon. Hij werpt de adel, de ambtenarij en de boeren in de Ontherseningsmachine om hun geld op te kunnen strijken. Zo roeit hij de Polen uit waarover hij regeert. Zijn Geweten draagt hij in een koffertje. Overigens is Ubu ‘doctor in de patafysica’.
De agressieve humor van Koning Ubu geeft de aanzet tot de toonaangevende kunststromingen van de twintigste eeuw: het kubisme, het futurisme, het dadaïsme en het surrealisme. De pausen van de avant-garde, Guillaume Apollinaire, Pablo Picasso, Filippo Marinetti, Tristan Tzara, Paul Éluard en André Breton, verzamelen brieven en manuscripten van Jarry.
Maar in Doctor Faustroll weet Jarry wetenschap, kunst, esoterie en humor samen te ballen tot de wetenschap der wetenschappen: de ’Patafysica.

[…]

 

© 2024 by Matthijs van Boxsel

pro-mbooks1 : athenaeum